«Παππούς Παγετός»: Η εξιλέωση του κακού

Της Ελένης Τσολιά

Από το μακρινό παρελθόν, από το βάθος της άχρονης κληρονομιάς της αφήγησης, από τον κόσμο των παραμυθιών έφτασε μέχρι στον εικοστό αιώνα o «Παππούς Παγετός» στην Ρωσία. Αυτός φέρνει τα δώρα στα παιδιά την πρωτοχρονιά. Είναι γέρος και η γενειάδα του είναι λευκή σαν το χιόνι, φοράει μακριά ζεστή, γαλάζια ή κόκκινη κάπα. Τον συνοδεύει η εγγονή του, σύμφωνα με την επικρατέστερη παράδοση ή η κόρη του, σύμφωνα με άλλη παράδοση. Η Χιονούλα, είναι η βοηθός του και αφού είναι μικρό κορίτσι ξέρει καλύτερα τι θέλουν τα παιδιά.

Η μορφή του παππού παγετού είναι η παγανιστική προσωποποίηση του ψύχους. Ο εκχριστιανισμός των Ρώσων έγινε τον ένατο αιώνα και η καινούργια θρησκεία συστηματικά διέλυε την ανάμνηση των παλιών ειδωλολατρικών μύθων και δοξασιών. Η αρχαία σλαβική μυθολογία σιγά-σιγά ξεχάστηκε, πολλοί μύθοι βούλιαξαν και χάθηκαν, άλλοι διαλύθηκαν μέσα στην καινούργια θρησκεία, προσδίδοντας στους χριστιανούς αγίους χαρακτηριστικά των παλιών παγανιστικών θεοτήτων. Πολλοί όμως μύθοι βυθίστηκαν στο φαντασιακό κόσμο των λαϊκών ρωσικών παραμυθιών.

Ο Παγετός (МОРОЗКО)

Η προσωποποίηση του κρύου, που έρχεται απειλητικό το χειμώνα, παγώνει τη φύση, μπορεί να καταστρέψει τη σοδειά και να παγώσει καθετί ζωντανό, στα ρωσικά παραμύθια είναι πρόσωπο τρομαχτικό. Αν τον συναντήσει κανείς στο παγωμένο δάσος, ένα χτύπημα του ραβδιού του μπορεί να παγώσει τον άνθρωπο και να τον οδηγήσει σε φρικτό θάνατο. Όχι όμως αν ο ήρωας του παραμυθιού είναι καλόκαρδος, συμπονετικός και ευγενικός. Στο ομώνυμο λαϊκό παραμύθι “Μορόσκο” (Παγετός), η κακιά μητριά στέλνει το μικρό κοριτσάκι στο παγωμένο δάσος για να πεθάνει εκεί από το κρύο. Η θεότητα Μορόσκο (Παγετός) χόρευε γύρω από το κορίτσι και ήθελε να το χτύπησει με το ραβδί για να το παγώσει. Όμως του άρεσαν πολύ τα συνετά, ευγενικά λόγια του κοριτσιού, το λυπήθηκε και του χάρισε όχι μόνο τη μακριά ζεστή του γούνα για να μην παγώσει αλλά και πολλούς θησαυρούς. Δεν έχει όμως την ίδια τύχη η κακότροπη και μοχθηρή κόρη της, όταν δοκίμασε κι αυτή την τύχη της. Ο Μορόσκο με ένα χτύπημα του ραβδιού του την μετέτρεψε σε στήλη πάγου.

Η μορφή αυτή, τόσο στα παραμύθια όσο και στις δοξασίες, ήταν μορφή σκληρή. Πολλές λαϊκές δοξασίες είναι συνδεδεμένες με προσπάθειες εξιλέωσής του. Οι αγρότες του προσφέρουν κόλλυβα φτιαγμένα από σιτάρι, την πρωταρχική αυτή τροφή του ανθρώπου, το σύμβολο της αφθονίας, με την παράκληση να μην καταστρέψει τη σοδειά.

Ο Αλεξάντρ Οστρόφσκι, το 1873 έγραψε το θεατρικό έργο «Η Χιονούλα». Ένα θεατρικό έργο για την Άνοιξη, που από την ένωσή της με τον Παγετό γεννήθηκε η Χιονούλα.

Στην αρχή, το θεατρικό αυτό έργο δεν είχε μεγάλη επιτυχία, γνώρισε όμως τεράστια επιτυχία όταν το 1893 το μελοποίησε ο Νικολάι Ρίμσκι Κόρσακοβ. Η εναλλαγή των εποχών, τα χρώματα, οι ήχοι και οι μυρωδιές της Άνοιξης, η αναγέννηση της φύσης αλλά η πανθεϊστική ταύτιση του Θεού με την φύση, καθώς και η υπέροχη μουσική του Ν. Ρίμσκι Κόρσακοβ αφαίρεσαν από τη μορφή του Μορόσκο-παγετού τα αρνητικά και απειλητικά χαρακτηριστικά που είχε και έκαναν τη Χιονούλα, το καλόκαρδο και όμορφο κοριτσάκι, πολύ αγαπητό. Μεταγενέστερα, στα μέσα του εικοστού αιώνα ο Παγετός και η Χιονούλα συνδέθηκαν με την πρωτοχρονιά και με τα δώρα γύρω από το στολισμένο έλατο.

Τα έθιμα που σχετίζονται με δώρα και ευχές όταν αλλάζει ο χρόνος είναι πανανθρώπινα. Τα δώρα, σύμβολα της αφθονίας, καθώς και οι ευχές που δεν είναι τίποτα άλλο από λεκτικά δώρα, πάντοτε χαροποιούν τους ανθρώπους που ελπίζουν ότι έτσι θα εξευμενίσουν τον καινούργιο χρόνο και το άγνωστο που τον συνοδεύει, στον καινούργιο αυτό κύκλο της ζωής.