Της Ελένης Τσολιά
Ο Ιβάν Πάβλοβ (1849-1936) είναι ο θεμελιωτής της πειραματικής μελέτης της ανώτερης νευρικής λειτουργίας των ζώων και των ανθρώπων, με τη μέθοδο της παρατήρησης και της μελέτης των αντανακλαστικών στους σκύλους. Το βασικό πείραμα του Ιβάν Πάβλοβ είναι γνωστό: Δίνοντας σε ένα σκύλο ένα κομμάτι κρέας, παρατήρησε ότι αμέσως παράγεται σάλιο από το σκύλο. Ακολούθως, πριν δώσει στο σκύλο κρέας προκαλούσε ένα άλλο ερέθισμα εντελώς άσχετο με το κρέας, για παράδειγμα ένα κουδούνισμα. Παρατήρησε ότι το ουδέτερο αυτό ερέθισμα επίσης προκαλούσε έκκριση σάλιου. Τα αντανακλαστικά αυτά τα ονόμασε εξαρτημένα αντανακλαστικά, σε αντίθεση με τα έμφυτα, μη εξαρτημένα αντανακλαστικά. Όταν επανέλαβε αυτό το συνδυασμό μερικές φορές, τότε παρατήρησε ότι παράγεται σάλιο μόνο από τον ήχο χωρίς να δώσει στο σκύλο κρέας. Όταν συνέχισε να κτυπά το κουδούνι, να προκαλεί δηλαδή το ουδέτερο αυτό ερέθισμα χωρίς να δίνει κρέας, παρατήρησε ότι το σάλιο έπαψε να εκρίνεται. Με το πείραμα αυτό απέδειξε ότι δημιουργήθηκε ένας καινούργιος δεσμός ανάμεσα σε δύο άσχετα πράγματα, ανάμεσα στον ήχο και το σάλιο, ένα εξαρτημένο δηλαδή αντανακλαστικό, ενώ ο έμφυτος δεσμός ήταν ανάμεσα στο κρέας και το σάλιο.
Ο Ιβάν Πάβλοβ ήταν φυσιολόγος, το πεδίο των ερευνών του ήταν η ιατρική και η βιολογία. Τα πειράματα που έκανε για το πεπτικό σύστημα, χρησιμοποιώντας ως πειραματόζωα σκύλους, τον οδήγησαν σε παρατηρήσεις πολύ πιο πέρα από την φυσιολογία. Αφού εξακρίβωσε ότι η λειτουργία των πεπτικών αδένων μπορεί να εξαρτηθεί όχι μόνο από καθαρά φυσιολογικές λειτουργίες αλλά και από την θέα και την μυρωδιά του φαγητού, κάτι που είναι πέρα από την φυσιολογία και είναι γεγονός ψυχικό. Την έκκριση του σάλιου λόγω τέτοιου είδους γεγονότων, ο Πάβλοβ την ονόμασε «ψυχική έκκριση».
Παρόλο που ο Πάβλοβ δεν δημιούργησε δική του σχολή στην ψυχολογία, εντούτοις η επιρροή που άσκησε στη νεαρή τότε επιστήμη της ψυχολογίας, ήταν τεράστια. Η σύνδεση των ερευνών από διαφορετικές επιστήμες βοήθησε την ψυχολογία να γίνει ανεξάρτητη επιστήμη. Οι ψυχολογικές γνώσεις μέχρι το 19ο αιώνα είχαν ως αντικείμενο την ψυχή, την συνείδηση και την συμπεριφορά, χωρίς ωστόσο να στηρίζονται σε πειράματα. Τα εμπειρικά πειράματα, κατέστησαν την ψυχολογία την κομβική εκείνη επιστήμη που ενώνει τις έρευνες από διάφορες επιστήμες. Η συμβολή του Πάβλοβ με τα πειράματά του ήταν καθοριστική για την καινούργια επιστήμη της ψυχολογίας, που σιγά-σιγά απεγκλωβίστηκε και από τα πλαίσια της θεολογίας και της φιλοσοφίας. Η ψυχολογία έγινε ανεξάρτητη επιστήμη που βασίζεται σε πειράματα που αφορούν τον εγκέφαλο, το νευρικό σύστημα και την ψυχοσωματική συμπεριφορά.
Η συμβολή του Ιβάν Πάβλοβ για τα εξαρτημένα αντανακλαστικά και την επίδραση του λόγου ως του πιο σπουδαίου εξαρτημένου ερεθίσματος επάνω στο φλοιό του εγκεφάλου και μέσω αυτού πάνω σε οποιαδήποτε λειτουργία του οργανισμού ήταν καταλυτική. Με τη βοήθεια των εμπειρικών του πειραμάτων έγινε κατανοητό ότι ένα ερέθισμα του περιβάλλοντος μπορεί κάτω από ορισμένες συνθήκες να μετατραπεί σε σινιάλο-ειδοποιητή κάποιου έμφυτου ερεθίσματος και να μπορεί να το αντικαθιστά.
«Αν οι αισθήσεις μας και οι παραστάσεις μας, που αναφέρονται στο περιβάλλον, σχηματίζουν για μας τα πρώτα σήματα της πραγματικότητας, τα συγκεκριμένα σήματα, ο λόγος και προπαντός οι κιναισθητικές διεργέσεις που προχωρούν από το όργανο του λόγου προς το φλοιό του εγκεφάλου, συνιστούν τα δεύτερα σήματα – τα σήματα των σημάτων. Αυτά αντιπροσωπεύουν την αφαίρεση της πραγματικότητας και συντελούν στη γενίκευση, εκείνη ακριβώς που σχηματίζει τον τρόπο της συμπληρωματικής, της ανώτερης, της ανθρώπινης σκέψης, η οποία δημιουργεί τον κοινό σε όλους εμπειρισμό και τέλος την επίσημη, ανώτερο όργανο, το οποίο επιτρέπει στον άνθρωπο να προσανατολίζεται στον έξω κόσμο και στον ίδιο τον εαυτό του» (απόσπασμα από την ομιλία του Ιβάν Πάβλοβ στο 14ο διεθνές συνέδριο φυσιολογίας, 1935).
Γνώσεις, σεμνότητα και πάθος για την επιστήμη, αυτές ήταν οι συμβουλές του
Ο Ιβάν Πάβλοβ εργαζόταν συστηματικά μαζί με τους συνεργάτες του και τους μαθητές του μέχρι το τέλος της ζωής του, στα 87 του χρόνια. Ήταν αφοσιωμένος στην επιστήμη και όταν του ζητήθηκε να δώσει συμβουλές στους νέους επιστήμονες της χώρας του τότε αυτός σε ένα σύντομο γράμμα τους συμβούλευσε να εμπλουτίζουν συνεχώς και με συνέπεια τις γνώσεις τους, να μελετούν, να συγκρίνουν και να συλλέγουν γεγονότα. Γνώσεις, σεμνότητα και πάθος για την επιστήμη, αυτές ήταν οι συμβουλές του.
Αυτές ήταν οι δικές του αρχές, αυτές που μπορούν να περιγράψουν τη δική του πορεία στην επιστήμη. Σεμνός εργάτης της επιστήμης, δούλεψε με πάθος μέχρι τις τελευταίες στιγμές της ζωής του, αφήνοντας πίσω του γερά θεμέλια για την επιστήμη που αγάπησε και υπηρέτησε πιστά. Αφού ξέφυγε ο ίδιος από τα πλαίσια της θεολογίας που άρχισε να σπουδάζει, όντας γιος κληρικού, μαζί του απεγκλωβίστηκε και η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, για να στηριχτεί σε γερά, αντικειμενικά, επιστημονικά θεμέλια.
