Το εξαίσιο και το ασήμαντο του Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχοβ

Της Ελένης Τσολιά

Στην πόλη Ταγκαρόγκ, στη Ρωσική επαρχία, γεννήθηκε ο Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχοβ. Παιδί μιας φτωχής, πολυμελούς οικογένειας, απόγονος δουλοπάροικων, με πατέρα βιοπαλαιστή, φανατικό θρήσκο και αυταρχικό. Δούλευε πολλές ώρες στο παντοπωλείο του πατέρα του από πολύ μικρή ηλικία. Η μητέρα του ήταν εκείνη που του εμφύσησε την πραότητα και την ευαισθησία της με το κρυφό χάδι και την παρηγοριά της, μετά τις σκληρές τιμωρίες του πατέρα. Ίσως αυτό ήταν εκείνο που ανέπτυξε την συναισθηματική νοημοσύνη του, που αργότερα μεταμορφώθηκε σε συγγραφική ευφυΐα.

Ο λόγος του είναι απλός, ήπιος, σοβαρός και αυθεντικός. Εκτιμούσε την λακωνική ακρίβεια, αυτές τις λίγες καίριες λέξεις, που δημιουργούν την μαγεία της συγκίνησης, χωρίς μελοδραματικούς συναισθηματισμούς. Με χαρακτηριστική οικονομία στις περιγραφές καταφέρνει να ξεδιπλώσει μπροστά στον αναγνώστη έναν ολόκληρο κόσμο. Είναι ο κόσμος της σύγχρονής του ρωσικής επαρχίας και των μικρών επαρχιακών πόλεων με μικρούς, ασήμαντους, συμπαθητικούς και άβουλους ανθρώπους.

Δημοσίευσε τα πρώτα του διηγήματα με το ψευδώνυμο Αντόσα Τσεχοντέ όταν ήταν ακόμα μαθητής. Στα μικρά αυτά σκωπτικά διηγήματα μαθαίνει να παρατηρεί την συμπεριφορά των ανθρώπων. Άλλοτε σαρκαστικά, άλλοτε καλοκάγαθα παρατηρεί και περιγράφει τους ανθρώπους που βλέπει γύρω του. Από αυτά τα πρώτα μικρά διηγήματά του διαφαίνεται το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος γραφής, αλλά και η στοργική αγάπη του για τον άνθρωπο, η καλοσύνη και η συμπόνια του.

Ακολούθησε μια σειρά από μικρά αριστουργηματικά διηγήματα και νουβέλες. Στα μικρά του διηγήματα χωράει ένας ολόκληρος κόσμος, ο ιδιαίτερος κόσμος του Τσέχοβ, γεμάτος θλίψη και χιούμορ, πόνο και χαρά. Το πνεύμα του συγγραφέα φωτίζει τον κόσμο αυτό όπου μικροί, καθημερινοί άνθρωποι είτε παραθερίζουν στις παραλίες της Μαύρης θάλασσας είτε κυκλοφορούν στους σκονισμένους, λερούς δρόμους των μικρών επαρχιακών πόλεων και χωριών είναι άνθρωποι που αν και φαίνονται πολυάσχολοι και πετυχημένοι, βαθιά μέσα τους πνίγονται από πλήξη και ανία, ψάχνουν χωρίς επιτυχία την ευτυχία και νόημα στην ζωή τους.

«Η κυρία με το σκυλάκι» (1899)

Νουβέλα με πλοκή απλή: Μια τυχαία, περιστασιακή ερωτική σχέση. Όμως, τα καθημερινά και φαινομενικά ασήμαντα συμβάντα και οι σύντομοι καθημερινοί διάλογοι αποκτούν κρυφό και βαθύ νόημα γιατί ο συγγραφέας, με τρόπο μοναδικό, υποβάλει στον αναγνώστη αισθήματα και σκέψεις που διαφέρουν πολύ από αυτά που λένε ή κάνουν οι ήρωές του.

Φωτίζεται ο εσωτερικός κόσμος των χαρακτήρων, ανθρώπων που ενώ η ζωή τους είναι εγκλωβισμένη σε συγκαταβατικές και πληκτικές σχέσεις, η ψυχή τους ζητά την αληθινή ζωή και ίσως την ευτυχία, πέρα από την πνιγηρή πλήξη της ζωής τους. Ο Τσέχοβ δεν διδάσκει και δεν νουθετεί, απλώς παρατηρεί και περιγράφει με μελαγχολικό χαμόγελο, ήπια και στοργικά με θλίψη απελπισμένη.

«Η Στέπα» (1888)

Είναι από τα πρώτα διηγήματά του που έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό από τους κριτικούς και το ευρύ αναγνωστικό κοινό.

Ο μικρός Ίγκορ για να φοιτήσει στο γυμνάσιο στην πόλη πρέπει να ταξιδέψει, διασχίζοντας την αχανή στέπα. Ο συγγραφέας περιγράφει την φύση της απέραντης στέπας, τα φυτά και τα πουλιά της. Περιγράφει τον κόσμο της, που αν ο μικρός Ίγκορ την αφουγκραστεί, ίσως το δικό της μάθημα να είναι το πιο σημαντικό. Μαζί του ταξιδεύουν πολλοί άλλοι άνθρωποι, κάποιοι από αυτούς αφουγκράζονται την φύση, την ακούνε και την νιώθουν, ενώ άλλοι είναι συγκεντρωμένοι στην απόκτηση χρήματος και δόξας. Άνθρωποι διαφορετικοί που συμβιώνουν στην μέση της αχανούς στέπας. Διασχίζοντας την στέπα, διασχίζει την Ρωσία ολόκληρη, περιγράφοντας την φύση και τους ανθρώπους της.

Οι σύντομοι διάλογοι των χαρακτήρων του για θέματα μικρά και συνηθισμένα μας μεταφέρουν τα βάσανα, τα όνειρα και τις προσδοκίες τους με ύφος που αργότερα ονομάστηκε «ποίηση στην πεζογραφία».

Στους σύντομους αυτούς διαλόγους, πίσω από τις γραμμές, κρύβονται πολύ περισσότερα από όσα λέγονται με λόγια, αφήνοντας στον αναγνώστη ένα γλυκόπικρο μελαγχολικό αίσθημα.

Όπως και στο μικρό διήγημά του «Ο καημός» (1886), όπου ο αμαξάς μεταφέρει χαρούμενους, μεθυσμένους επιβάτες, ενώ αυτός μόλις έχει θάψει τον γιο του. Μέσα στις χιλιάδες των ανθρώπων, κανείς δεν θέλει να ακούσει τον πόνο του, που όπως λέει ο συγγραφέας «αν έσπαζε το στήθος του και ξεχυνόταν έξω, θα πλημμύριζε όλο τον κόσμο».

Στα μικρά αριστουργηματικά του διηγήματα, καθώς ο Τσέχοβ παρακολουθεί θλιμμένα την συμπεριφορά των ανθρώπων, η μελαγχολία του φωτίζεται από το λεπτό, πικρό του χιούμορ. Συμπονά τους ανθρώπους, δεν επικρίνει και δεν καταδικάζει. Με την καρδιά, την συμπόνια και την καλοσύνη του βλέπει το ουσιώδες, αυτό που τις περισσότερες φορές είναι αόρατο στο μάτι.

Η δραματουργία αποτελεί μεγάλο μέρος του έργου του, αλλά και σταθμό στην ιστορία του παγκόσμιου θεάτρου. Τα θεατρικά του έργα άλλαξαν ριζικά τις παραδοσιακές θεατρικές συμβάσεις. Σε αυτά δεν υπάρχουν συνταρακτικά γεγονότα γύρω από τα οποία κινούνται τα πρόσωπα του θεατρικού έργου. Υπάρχει μια ομάδα με συνηθισμένους ανθρώπους, μια μικρή κοινωνία με όνειρα απραγματοποίητα. Στις συζητήσεις τους για την ζωή, την λογοτεχνία, τον έρωτα και τα ανεκπλήρωτα όνειρά τους, εκφράζονται πολυσύνθετα ψυχολογικά και ηθικά προβλήματα.

Το θέατρο άλλαξε μορφή, ο ψυχολογικός και κοινωνικός ρεαλισμός ήταν η καινούργια αισθητική τάση στην θεατρική τέχνη.

Το πρώτο θεατρικό του έργο ο «Γλάρος» (1895), ανέβηκε για πρώτη φορά στην κρατική σκηνή της Πετρούπολης. Γιουχαΐστηκε από τους θεατές και τους κριτικούς. Δύο μόλις χρόνια αργότερα ξανανέβηκε στο θέατρο τέχνης της Μόσχας. Αυτή τη φορά η επιτυχία ήταν τόση, που το Θέατρο επέλεξε ως έμβλημά του έναν κατάλευκο γλάρο.

Ακολούθησε το θεατρικό του έργο «Οι τρεις αδερφές» (1900), όπου μια μικρή ομάδα ανθρώπων μιλάνε για τα όνειρά τους για μια ζωή συναρπαστική. Η ζωή όμως έχει τους δικούς της ρυθμούς και σε αυτούς δεν χωράνε οι ονειροπόλοι. Στην ζωή, τίποτα δεν αλλάζει και τα όνειρα παραμένουν όνειρα.

Το τελευταίο του θεατρικό έργο «Ο Βυσσινόκηπος» (1904), ο οποίος ονομάστηκε από πολλούς μελετητές έργο προφητικό. Προμηνύει τις συνταρακτικές κοινωνικές αλλαγές στην Ρωσία. Σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών αλλαγών πολλοί άνθρωποι αδυνατούν να προσαρμοστούν. Η τάξη των ευγενών χάνεται μέσα στα χρέη της, ενώ οι διανοούμενοι χάνονται μέσα σε ατέρμονες, ανούσιες συζητήσεις.

Εκτός από την συγγραφική, πολύ σημαντική είναι και η ιατρική του ιδιότητα. Ως γιατρός βοηθούσε τους φτωχούς χωρικούς, τους οποίους εξέταζε δωρεάν. Με δική του πρωτοβουλία και έξοδα χτίστηκαν σχολεία και νοσοκομεία. Ο Τσέχοβ ήταν γιατρός και μελέτησε το ανθρώπινο σώμα, το ίδιο διεξοδικά όσο και την ανθρώπινη ψυχή. Φώτισε την ανθρώπινη ψυχή με την ευγένεια, την καλοσύνη και την συμπόνια που είχε ο ίδιος. Είχε την ικανότητα να δημιουργεί, να συντηρεί και να διακρίνει το ωραίο στην φύση, στην τέχνη και στις ανθρώπινες σχέσεις. Αγαπούσε τον κήπο του στην περιοχή Μέλιχοβο, έξω από την Μόσχα και είχε ταλέντο στην κηπουρική. Δεν του άρεσε καθόλου όταν καμία φορά στο θέατρο του δώριζαν λουλούδια, γιατί όπως έλεγε η θέα των κομμένων λουλουδιών του έφερνε θλίψη. Στον κήπο του παρατηρούσε και ένιωθε την σιωπηλή αόρατη ζωή, τον αιώνιο κύκλο της ζωής. Στο έργο του μίλησε για το μικρό και το ασήμαντο γιατί σε αυτό, όπως ακριβώς και στον κήπο του, διέκρινε το σημαντικό, το εξαίσιο και το αιώνιο.

Στις 15 Ιουλίου του 1904, στα 44 του χρόνια, ο Αντόν Πάβλοβιτς Τσέχοβ πεθαίνει από φυματίωση.