Ρωσική και ουκρανική – αδερφές σλάβικες γλώσσες σε εμπόλεμη κατάσταση

Της Ελένης Τσολιά 

Οι Σλάβοι, που αριθμούν  γύρω στα 350 εκατομμύρια, αποτελούν τη μεγαλύτερη εθνογλωσσική ομάδα της Ευρώπης. Κατοικούν στην κεντρική και νοτιοανατολική Ευρώπη και σήμερα υπάρχουν τα εξής 13 ευρωπαϊκά σλαβικά κράτη: Ρωσία, Πολωνία, Ουκρανία, Βουλγαρία, Σλοβενία, Λευκορωσία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βοσνία Ερζεγοβίνη, Βόρεια Μακεδονία, Σλοβακία, Τσεχία και Κροατία. Οι σλαβικές γλώσσες αποτελούν κλάδο των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και είναι συγγενικές ως προς τη δομή και το λεξιλόγιό τους με την ελληνική, τις λατινογενείς και τις γερμανικές γλώσσες.

Οι σλαβικές γλώσσες έχουν κοινό πρόγονο, την πρωτοσλαβική γλώσσα. Η γλώσσα αυτή δεν είχε γραφή και για αυτό δεν υπάρχουν γραπτά μνημεία για να μελετηθεί, όπως συμβαίνει με την αρχαία ελληνική και την λατινική. Η συγκριτική μελέτη των σύγχρονων σλαβικών γλωσσών δίνει στοιχεία για τη μορφή που υποθέτουμε ότι πρέπει να είχε η πρωτοσλαβική ή αρχαία σλαβική γλώσσα.

Οι σύγχρονες σλαβικές γλώσσες διαιρούνται σε τρεις ομάδες: Την ανατολικοσλαβική, στην οποία κατατάσσονται τα ρωσικά, τα λευκορωσικά και τα ουκρανικά, την νοτιοσλαβική ομάδα στην οποία ανήκουν τα βουλγαρικά, τα σερβικά, τα κροατικά και τα σλοβενικά και την δυτικοσλαβική ομάδα με τα τσέχικα, σλοβακικά και τα πολωνικά.

Η ρωσική γλώσσα μαζί με την λευκορωσική και την ουκρανική ανήκουν στην ίδια ομάδα γιατί είναι πολύ συγγενικές και έχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους στη δομή και στο λεξιλόγιο· ομοιότητες που γίνονται αντιληπτές χωρίς ιδιαίτερη γλωσσική ανάλυση. Η γλωσσική αυτή εγγύτητα μαζί με πολλά κοινά ήθη και έθιμα έκαναν πάντα αισθητή την συγγένεια μεταξύ των δύο λαών και δημιουργούσε οικειότητα μεταξύ τους.

Από το τέλος του 18ου αιώνα και τις αρχές του 19ου, πολλοί συγγραφείς με το έργο τους έθεσαν τις βάσεις για τη δημιουργία εθνικής ουκρανικής γλώσσας στη βάση των διαλέκτων της. Ήδη στο τέλος του 19ου αιώνα, το έργο πολλών συγγραφέων και διανοούμενων αποτέλεσε τη βάση για την τελική παγίωση της εθνικής ουκρανικής γλώσσας. Το έργο του Ουκρανού λογοτέχνη Ταράς Σεβτσένκο (1814-1861) γραμμένο στην ουκρανική γλώσσα και βασισμένο στη ουκρανική λαϊκή παράδοση ήταν η βάση της εθνικής ουκρανικής γλώσσας αλλά και της ξεχωριστής εθνικής συνείδησης των Ουκρανών. Τον 19ο αιώνα, που ήταν ο αιώνας της αφύπνισης των εθνικών συνειδήσεων και της δημιουργίας εθνικών κρατών, η Ουκρανία ανέπτυξε τον δικό της πολιτισμό που επηρεάστηκε τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση.

Λίγο νωρίτερα, στη Ρωσία το έργο του Αλεξάντρ Πούσκιν ήταν η αφετηρία όχι μόνο της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας αλλά και της σύγχρονης ρωσικής γλώσσας. Το έργο του απενοχοποίησε την ρωσική γλώσσα που μέχρι τότε θεωρείτο κατώτερη, απλοϊκή γλώσσα του αμόρφωτου λαού που συνεπώς δεν μπορούσε να εκφράσει βαθύτερες σκέψεις και συναισθήματα. Με το έργο του απέδειξε την περιγραφική της δύναμη και την πλαστικότητά της, κάτι που δεν αμφισβητήθηκε ποτέ ξανά. Το ρωσικό έθνος απέκτησε τη δική του ξεχωριστή σλαβική εθνική γλώσσα.

Κατά την Σοβιετική περίοδο στην Ουκρανική Σοβιετική Δημοκρατία, καλλιεργήθηκε περαιτέρω η ουκρανική γλώσσα και λογοτεχνία, με έντονη την επιρροή της ρωσικής γλώσσας. Οι δύο λαοί, ρωσικός και ουκρανικός, μιλώντας πολύ κοντινές γλώσσες και έχοντας παρόμοια ήθη και έθιμα μετακινούνταν από τη μια δημοκρατία στην άλλη για σπουδές, εργασία και για προσωπικούς λόγους, μιας και οι μεικτοί γάμοι μεταξύ Ουκρανών και Ρώσων ήταν κάτι το πολύ συνηθισμένο. Αυτός είναι και ένας από τους λόγους που μέχρι και σήμερα πολλοί Ουκρανοί έχουν ως πρώτη μητρική γλώσσα την ρωσική. Για αυτούς τους ανθρώπους η μητρική γλώσσα δεν συμπίπτει με το εθνικό τους αίσθημα. Μια άλλη συνέπεια της πολύχρονης συνύπαρξης των δύο λαών είναι η δημιουργία μιας μεικτής γλώσσας στην ευρύτερη περιοχή του Χαρκόβου. Η γλώσσα Σούρζικ (Суржик), η μεικτή αυτή γλώσσα έχει ως βάση την ουκρανική αλλά έχει πολλά χαρακτηριστικά της ρωσικής γλώσσας στη σύνταξη και το λεξιλόγιο.

Όπως συμβαίνει συχνά, η δημιουργία και η παγιοποίηση των εθνικών γλωσσών δεν βασίζεται τόσο σε γλωσσολογικούς παράγοντες όσο στις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες, βάσει των οποίων δημιουργούνται τα έθνη.

Στη μετασοβιετική περίοδο, οι σχέσεις ακόμα και αυτών των τόσο κοντινών και συγγενικών σλαβικών λαών θυμίζουν ηφαίστειο που παρόλη την επίφαση ηρεμίας κάποια στιγμή εκρήγνυται, παρασύροντας με την ζεματιστή του λάβα αδερφικές σχέσεις αιώνων.