Μιχάηλ Μπουλγκάκοβ: Τα χειρόγραφα δεν καίγονται

Πίνακας: Marc Chagall, Birthday, 1915, μουσείο MoMA

Της Ελένης Τσολιά

Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ γεννήθηκε το 1891 στην πόλη Κίεβο της Ουκρανίας, σπούδασε ιατρική και άσκησε το επάγγελμα του γιατρού ενώ παράλληλα έγραφε διηγήματα. Στη Μόσχα, όπου μετακόμισε το 1921, χωρίς λεφτά και διασυνδέσεις, έψαχνε απεγνωσμένα δουλειά. Συνεργάστηκε με λογοτεχνικά περιοδικά γράφοντας διηγήματα και νουβέλες αλλά και με πολλές εφημερίδες όπου έγραφε ανακοινώσεις και αγγελίες. Η σοβιετική εξουσία τον κατέταξε στους «συνοδοιπόρους», στους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών που δεν υποστήριξαν την επανάσταση και το νέο καθεστώς. Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ ανήκε στην ιντελιγκέτσια, την τάξη που σχηματίστηκε στη Ρωσία στα μέσα του 19ου αιώνα. Σε αυτή την ομάδα ανήκαν οι διανοούμενοι, άνθρωποι με πνευματική καλλιέργεια αλλά και με ενεργό δράση στην κοινωνική ζωή της χώρας. Στα έργα τους πραγματεύονται θέματα όπως: το υπέρτατο αγαθό, ο ηθικός νόμος, το ηθικό χρέος καθώς και η αιώνια πάλη μεταξύ του αγαθού και του κακού. Ασκούσαν κριτική στην πολιτική ζωή συχνά διακωμωδώντας την. Θεωρούσαν ότι τα πραγματικά προβλήματα δεν είναι πολιτικά αλλά ηθικά. Άνθρωποι βαθιά καλλιεργημένοι είχαν λόγο αιρετικό και ματιά ειρωνική και κριτική.

«Υπερφυσικός ρεαλισμός»

Στα έργα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ η σύνδεση του πραγματικού με το φανταστικό είναι απρόσμενη και πραγματικά περίεργη, αφού συνδέονται και συναντιούνται πράγματα διαμετρικά αντίθετα μεταξύ τους. Με το πρωτότυπο αυτό εύρημα ασκείται σαρκαστική κριτική σε πολλά πράγματα που ο κοινός νους συνήθισε να θεωρεί δεδομένα.

Η γραφή του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «υπερφυσικός ρεαλισμός» καθώς συνυπάρχουν το υπερφυσικό με το συνηθισμένο, το τραγικό με το κωμικό, το αληθινό με το ψεύτικο, το υψηλό με το ποταπό, το υπέροχο με το χυδαίο, το αληθοφανές με την καρικατούρα, το ορθολογιστικό με το παράλογο. Μια συζήτηση που αρχίζει με τον πιο συνηθισμένο τρόπο ξαφνικά μετατρέπεται σε ένα ζοφερό, εξωπραγματικό εφιάλτη που φέρνει τον αναγνώστη αντιμέτωπο με υπαρξιακά ερωτήματα. Ο μέχρι προ ολίγου λογικός, συνετός άνθρωπος αίφνης μετατρέπεται σε κωμική φιγούρα. Η σάτιρα του συγγραφέα είναι σκληρά σαρκαστική.

Αυτή η μορφή γραφής ήταν ακατανόητη και αδιανόητη στη νεοσύστατη Σοβιετική Ένωση, που ζητούσε υμνητές της νέας τάξης πραγμάτων. Ήθελε οι ήρωες των μυθιστορημάτων να είναι εργάτες και αγρότες που κτίζουν το σοσιαλισμό, απλοί και κατανοητοί έπρεπε να διαπαιδαγωγήσουν τον καινούργιο σοβιετικό άνθρωπο. Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος της ρωσικής ιντελιγκέτσια, δεν ταίριαζε με το περιβάλλον, η ειρωνική γραφή του και οι γκροτέσκο ήρωες του, η κριτική ματιά του, ενώ αποτελούσαν απειλή για την εξουσία, συγχρόνως το παράλογο, το αντιορθολογιστικό, η συγκεχυμένη εικόνα της ζωής, ο αιρετικός του λόγος, το ταλέντο και η πνευματικότητα του εντυπωσίαζαν και θάμπωναν τους αναγνώστες και τους θεατές των θεατρικών του έργων.

Αιχμάλωτος ψεύτικων γραφειοκρατικών υποσχέσεων

Τα έργα του εκδίδονταν και μετά από λίγο καιρό αποσύρονταν, οι παραστάσεις με τα θεατρικά του έργα ανέβαιναν στα θέατρα της Μόσχας και μετά από λίγο καιρό ξαφνικά διακόπτονταν οι παραστάσεις. Με τον τρόπο αυτό έγινε όμηρος του φόβου της απαγόρευσης των έργων του. Με πενιχρά εισοδήματα τον απειλούσε η ανέχεια, η πείνα και το κρύο. Με πολλές επιστολές παρακαλούσε προσωπικά τον Στάλιν να του δοθεί διαβατήριο και το δικαίωμα να φύγει για μικρό διάστημα, για λόγους υγείας, στο εξωτερικό. Για πολλά χρόνια ήταν αιχμάλωτος ψεύτικων γραφειοκρατικών υποσχέσεων. Στην πραγματικότητα έπαιζαν μαζί του το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι. Ο Στάλιν ήξερε πολύ καλά τους κανόνες αυτού του παιχνιδιού, γιατί το είχε παίξει και με πολλούς άλλους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Η ταπείνωση των παρακλήσεων συνεχιζόταν πολλά χρόνια. Δεν του δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να επισκεφθεί το εξωτερικό, ενώ στη Σοβιετική Ένωση τα έργα του δεν εκδίδονταν και τα θεατρικά του έργα απαγορεύθηκαν.

«Μαιτρ και Μαργαρίτα»

Αριστουργηματικό μυθιστόρημα με δυνατή συνθετική δύναμη που εκτυλίσσεται σε τρία επίπεδα. Η πρώτη αφηγηματική γραμμή διαδραματίζεται στη σύγχρονη στο συγγραφέα Μόσχα. Ο διάβολος μεταμφιεσμένος στον καθηγητή Βόλαντ μαζί με μια παρέα στην οποία συμπεριλαμβάνεται και ο γάτος Μπεκεμότ, ο οποίος περπατά στα πίσω πόδια και συνομιλεί με τους ανθρώπους, αναστατώνουν την πόλη. Στη Μόσχα χάνονται τα σύνορα ανάμεσα στο φυσιολογικό και στο υπερφυσικό. Ο διάβολος και η παρέα του προκαλούν σκάνδαλα που αναδεικνύουν αυτά που είναι πραγματικά δαιμονικά: τη διαφθορά, τους γραφειοκράτες που χρηματίζονται, την αχρειότητα στις ανθρώπινες σχέσεις των φαινομενικά έντιμων ανθρώπων. Κύριος στόχος της σάτιρας του είναι οι ατάλαντοι λογοτέχνες που κατέχουν θέσεις στο γραφειοκρατικό μηχανισμό. Αυτοί που διακήρυτταν ότι ο Φ. Ντοστογιέβσκι δεν ήταν τίποτα άλλο από ένα μυστικοπαθή ευχαριστημένο δούλο του τσαρικού καθεστώτος, που δεν βρίσκεται πια στην πρώτη γραμμή και ότι πρέπει να γίνει εκκαθάριση των συγγραφέων του παρελθόντος.

-Εσείς δεν είστε ο Ντοστογιέβσκι, του είπε η υπάλληλος.
-Και πώς το ξέρετε αυτό; της απάντησε.
-Ο Ντοστογιέβσκι πέθανε, του είπε, με κάποια αμφιβολία στη φωνή.
-Διαμαρτύρομαι, φώναξε με θέρμη ο γάτος Μπεκεμότ, ο Ντοστογιέβσκι είναι αθάνατος.

Ο διάβολος και η παρέα του συζητούν για το αιώνιο και το εφήμερο και ο αναγνώστης ξαφνικά έρχεται αντιμέτωπος με τη θνητότητά του.

«Ναι, ο άνθρωπος είναι θνητός, μα το χειρότερο είναι ότι είναι αιφνίδια θνητός. Και για αυτό δεν μπορεί να πει τι θα κάνει απόψε.»

Η δεύτερη αφηγηματική γραμμή μας μεταφέρει στον πρώτο μετά Χριστόν αιώνα. Ο Πόντιος Πιλάτος δικάζει τον Χριστό, αν και γνωρίζει πολύ καλά ότι είναι αθώος, τον καταδικάζει και τον οδηγεί στη σταύρωση. Τα χέρια του είναι καθαρά η συνείδηση του όμως τον βασανίζει.

Η ιστορία του Πόντιου Πιλάτου είναι το μυθιστόρημα που γράφει ο Μαιτρ. Ο συγγραφέας που αγαπάει και θαυμάζει η Μαργαρίτα. Αυτή είναι η τρίτη γραμμή του μυθιστορήματος, η ζωή του ταλαντούχου και κατατρεγμένου συγγραφέα. Η Μαργαρίτα πιστεύει στο ταλέντο του όταν ακόμα και ο ίδιος αποθαρρύνεται και καίει τα χειρόγραφά του.

«Ο έρωτας ξεπήδησε μπροστά τους, όπως ακριβώς ξεπηδάει στο στενό από το σκοτάδι ένας δολοφόνος. Ξαφνικά κατάλαβε ότι μια ζωή αγαπούσε αυτήν ακριβώς τη γυναίκα.»

Η Μαργαρίτα τελικά πουλάει την ψυχή της στο διάβολο για να σώσει τον Μαιτρ.

Εργογραφία

Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοβ έγραψε τα θεατρικά έργα «Η ερυθρά νήσος», «Οι μέρες των Τουρμπινίχ», το μυθιστόρημα «Η λευκή φρουρά», διηγήματα και νουβέλες. Το έργο της ζωής του όμως ήταν το αριστουργηματικό, πολυεπίπεδο μυθιστόρημά του «Μαιτρ και Μαργαρίτα». Αυτό δούλευε, διορθώνοντας και βελτιώνοντάς το από την δεκαετία του ’20 μέχρι και την τελευταία στιγμή της ζωής του. Τα χειρόγραφά του ήταν φυλαγμένα στο αρχείο του και δημοσιεύτηκαν το 1966, είκοσι έξι χρόνια μετά το θάνατό του.

Η προσωπική του τραγωδία δεν εμπόδισε το έργο του να νικήσει το χρόνο, όπως ακριβώς είχε προβλέψει στο μυθιστόρημά του «Μαιτρ και Μαργαρίτα».

-Πέστε μου γιατί η Μαργαρίτα σας ονομάζει Μαιτρ; τον ρώτησε ο Βόλαντ.
Εκείνος δυσανασχετώντας του είπε:
-Συγχωρέστε της την αδυναμία. Έχει πολύ καλή άποψη για το μυθιστόρημα που έγραψα.
-Σε τι αναφέρεται το μυθιστόρημα;
-Στον Πόντιο Πιλάτο. (…)
-Δώστε μου το να το δω, του είπε ο Βόλαντ.
-Δυστυχώς, δεν μπορώ, του απάντησε ο Μαιτρ, το έκαψα στο τζάκι.
Αυτό δεν το πιστεύω. Τα χειρόγραφα δεν καίγονται.