Η ζοφερή χώρα του «Εμείς» του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν

Της Ελένης Τσολιά

Το δυστοπικό μυθιστόρημα «Εμείς» (1921) του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν ήταν το πρώτο σημαντικό μυθιστόρημα αυτού του είδους στην ιστορία της ρωσικής λογοτεχνίας. Η δυστοπική λογοτεχνία παρουσιάζει την εφιαλτική εικόνα της κοινωνίας του μέλλοντος περιγράφοντας ολοκληρωτικά καθεστώτα και περιβαλλοντική καταστροφή. Ένα ζοφερό όραμα μιας απολυταρχικής κοινωνίας όπου ο άνθρωπος χάνει τον έλεγχο του νου του. 

Το 1917 ο Γιεβγκένι Ζαμιάτιν ζούσε στην Αγγλία, όμως επέστρεψε στην πατρίδα του την Ρωσία για να συμμετέχει στην ανατροπή του τσαρικού καθεστώτος. Με την πάροδο του χρόνου ήρθε αντιμέτωπος με το σοβιετικό καθεστώς που ευνοούσε την «ιδεολογική καθαρότητα» στη λογοτεχνική παραγωγή. Στο άρθρο του «Φοβάμαι», που δημοσιεύτηκε το 1921, αναφέρεται στην κατάσταση που επικρατούσε στην Ρωσία αμέσως μετά την επανάσταση όπου το μόνο δικαίωμα που είχαν οι λογοτέχνες ήταν να συνθέτουν ύμνους αποσπώντας εφήμερους θριάμβους. Πίστευε ότι οι προλετάριοι συγγραφείς έχουν μετατραπεί σε αυλοκόλακες του συστήματος, τα έργα τους έχουν συντηρητική μορφή και αυτό είναι κάτι που υποβιβάζει την τέχνη. Ο Γιεβγκένι Ζαμιάτιν θεωρούσε ότι ο λόγος του συγγραφέα πρέπει να είναι αιρετικός, επαναστατικός.

«Η αληθινή λογοτεχνία υπάρχει μόνο εκεί που την δημιουργούν τρελοί, ερημίτες, ονειροπόλοι, επαναστάτες και αμφισβητίες. Και αν ο λογοτέχνης πρέπει να είναι λογικός, ορθόδοξος σε όλα, χρήσιμος στο σήμερα, αν δεν μπορεί να πειράξει τους πάντες σαν τον Σουίφτ, αν δεν μπορεί να χαμογελάσει κοροϊδευτικά σε όλους, όπως ο Ανατόλ Φρανς, τότε δεν υπάρχει λογοτεχνία από μπρούντζο, παρά υπάρχει μόνο λογοτεχνία από χαρτί, λογοτεχνία εφημερίδας, λογοτεχνία που σήμερα διαβάζουν και αύριο τη χρησιμοποιούν για να πακετάρουν την πλάκα το σαπούνι. (…) Φοβάμαι πως δεν πρόκειται να έχουμε πραγματική λογοτεχνία όσο δεν αποποιούμαστε αυτόν τον παράξενο νέο Καθολικισμό που φοβάται τον αιρετικό λόγο όσο και ο προηγούμενος. Και αν αυτή η αρρώστια παραμείνει ανίατη, φοβάμαι πως η ρωσική λογοτεχνία ένα μέλλον θα έχει μόνο: το παρελθόν της».

(Απόσπασμα από το άρθρο «Φοβάμαι» (1921), από το βιβλίο «Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, Γεβγκένι Ζαμιάτιν. Επιστολές στον Στάλιν», Πρόλογος, μετάφραση, σημειώσεις Αλεξάνδρα Ιωαννίδου)

Η απολυταρχική κοινωνία άρχισε να ζώνει τον συγγραφέα από όλες τις πλευρές, όπως άλλωστε και πολλούς άλλους ανθρώπους των γραμμάτων και τεχνών. Στον Τύπο δημοσιεύονταν άρθρα και συζητήσεις με κακεντρεχείς αντιπαραθέσεις για την προλεταριακή τέχνη. Ο συγγραφέας ένιωθε το πανταχού παρών χέρι που ήταν έτοιμο να συντρίψει οτιδήποτε θεωρηθεί αιρετικό, οτιδήποτε αμφισβητεί ή προτείνει υφολογικούς πειραματισμούς. Η πεζογραφία και η ποίηση εκφυλίζονταν σιγά σιγά σε κολακίες.

Η φρίκη της δυστοπίας ήρθε από μόνη της να συναντήσει τον συγγραφέα. Παρόλο που μια τραγική εμπειρία δεν συνιστά εγγύηση για ένα αριστούργημα, στην περίπτωση του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν αυτό ακριβώς συντελέστηκε.

Στο πρωτοπόρο, αριστουργηματικό του μυθιστόρημα «Εμείς» στο μακρινό μέλλον δεν υπάρχει το «εγώ», οι άνθρωποι δεν έχουν πια ονόματα· είναι αριθμοί. Ένα φωνήεν μπροστά από τον αριθμό σημαίνει ότι είναι γυναίκα, ενώ ένα σύμφωνο σημαίνει ότι είναι άντρας. Όλοι ξυρίζουν το κεφάλι, φοράνε στολή. Όλα προκαθορίζονται από το «Μονοκράτος του ευεργέτη». Το κράτος γνωρίζει κάθε τους κίνηση, ξυπνάνε, δουλεύουν, ξεκουράζονται και ξαπλώνουν για ύπνο την ίδια ώρα. Για να μετακινηθούν χρειάζονται γραπτή άδεια, για να κάνουν έρωτα χρειάζονται την ειδική ροζ κάρτα. Κάθε μέρα ζητωκραυγάζουν οι αριθμοί και τα μεγάφωνα: Ζήτω το κράτος! Ζήτω οι αριθμοί ! Ζήτω ο ευεργέτης! Όλα γίνονται για το καλό μας!

«- Από ό,τι φαίνεται έχετε σοβαρό πρόβλημα! Μέσα σας έχει δημιουργηθεί ψυχή.

-Ψυχή; Αυτή είναι μια παράξενη, αρχαία, από καιρό ξεχασμένη λέξη.
Ναι, λέμε κάποτε “αδερφή ψυχή” ή “αυτός δεν έχει ψυχή”
ή “πήρε στο λαιμό του πολλές ψυχές”… αλλά ψυχή;

-Είναι πολύ επικίνδυνο, του ψιθύρισα πανικόβλητος, αθεράπευτη ασθένεια.»

(απόσπασμα από το μυθιστόρημα «Εμείς»)

Η απόλυτη δικτατορία, το κράτος ελέγχει τα πάντα και η ζωή είναι μια καλοκουρδισμένη μηχανή που μας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια προς τον επιθυμητό στόχο. Η μελλοντική κοινωνία παρουσιάζεται με γκροτέσκο τρόπο. Στο μυθιστόρημά του δεν υπήρχε κάτι που να μην το προμήνυε η σύγχρονή του πραγματικότητα. Η βασισμένη στον απόλυτο ορθολογισμό οργανωμένη ζωή του κράτους μαζί με τη δικτατορική εξουσία μετατρέπονται σε παράλογη, απάνθρωπη πραγματικότητα. Το μυθιστόρημα πραγματεύεται την ιδέα της ελεύθερης βούλησης του ανθρώπου που συγκρούεται με την εξουσία. Η αναπόφευκτη αναγκαιότητα και η αδυναμία της ανθρώπινης φύσης συχνά προβάλλονται σαν λόγοι για την πάταξη της ατομικότητας. Στο μυθιστόρημα «Εμείς» η ιδέα αυτή επικρατεί σε ένα εφιαλτικό μέλλον όπου η απόλυτη αρχή ελέγχει τα πάντα για το κοινό καλό.

Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1924 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στην Σοβιετική Ένωση θεωρήθηκε κακεντρεχής καρικατούρα για το σοσιαλιστικό μέλλον της χώρας και απαγορεύθηκε. Στο εξωτερικό όμως, όπου κυκλοφόρησε επηρέασε σημαντικά τη συγγραφή δυστοπικών μυθιστορημάτων, οι συγγραφείς των οποίων περιγράφουν το δυσοίωνο μέλλον προειδοποιώντας ότι η πραγματικότητά μας, αυτή που θεωρούμε δεδομένη δεν είναι παρά ένας σκηνικός διάκοσμος· τα σκηνικά μιας παράστασης που μπορούν να αποσυναρμολογηθούν μέσα σε λίγη ώρα.