Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι των Ιωαννίνων και ο πρώτος Έλληνας Εβραίος δήμαρχος

Ο Μωυσής Ελισάφ, ο πρώτος Έλληνας Εβραίος δήμαρχος στην Ελλάδα, ξεναγεί τη Μαριλένα Κατσίμη, μέσω της ενδιαφέρουσας εκπομπής «Ειδικές αποστολές» της ΕΡΤ1 της περασμένης Δευτέρας, στις γειτονιές των Ιωαννίνων, εκεί όπου ζούσε η ελληνόφωνη εβραϊκή κοινότητα και συγκεκριμένα οι Ρωμανιώτες, πριν μεταφερθούν στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. To 91% των Εβραίων της πόλης δεν επέστρεψε ποτέ…

Ο Μωυσής Ελισάφ είναι γιατρός, πρόεδρος της εβραϊκής κοινότητας εδώ και πολλά χρόνια και δήμαρχος Ιωαννίνων. Τον Ιούλιο του 2019, στον δεύτερο γύρο των δημοτικών εκλογών γίνεται δήμαρχος της πόλης. Δέκα  χρόνια πριν, το 2009, μέσα από μια επίθεση με αντισημιτικό χαρακτήρα στο εβραϊκό νεκροταφείο Ιωαννίνων καταστρέφεται και ο τάφος της μητέρας τους. Για το θλιβερό περιστατικό αναφέρει σχετικά: «Θλίψη και αποτροπιασμός τα πρώτα μου συναισθήματα. Σύσσωμη όμως η πόλη έφτιαξε μια ανθρώπινη αλυσίδα στο εβραϊκό νεκροταφείο, μια εικόνα που έφτασε στα πέρατα του κόσμου, κι από τότε οι βανδαλισμοί σταμάτησαν. Ήταν μια ξεκάθαρη ένδειξη πως όταν οι πολίτες αναλαμβάνουν οι ίδιοι τις ευθύνες τους, όλες αυτές οι πράξεις των ακραίων θρασύδειλων μπορούν να σταματήσουν».

Η εκλογή του ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, πήρε μεγάλη δημοσιότητα, δημιουργώντας του, όπως λέει,  ένα μεγαλύτερο αίσθημα ευθύνης και υποχρεώσεων. Σχετικά με τις έρευνες-μελέτες που θέλουν τον ελληνικό λαό τον πιο αντισημιτικό της Ευρώπης, σχολιάζει πως πρόκειται για έναν υπόκωφο συνωμοσιολογικού χαρακτήρα αντισημιτισμό, ενώ στη χειρότερη περίπτωση γινόμαστε θεατές –σποραδικά- βανδαλισμών μνημείων, δίχως να φτάνει όμως σε ακραία βία.

Μας ξεναγεί πρώτα στα πανέμορφα Κάστρα της πόλης, σε μια από τις εβραϊκές συνοικίες των Ιωαννίνων. Η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων ζούσε επί αιώνες στην πόλη, μάλιστα σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία το εβραϊκό στοιχείο υπάρχει εκεί 1000 χρόνια περίπου. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων είναι ελληνόφωνοι και για αυτό ονομάζονται Ρωμανιώτες (η παλαιότερη κοινότητα Εβραίων στην Ευρώπη), ενώ αν ακούσει κανείς τη μουσική της Συναγωγής, τον παραπέμπει ευθέως στη Βυζαντινή μουσική. Οι Εβραίοι των Ιωαννίνων, σύμφωνα με τον ίδιο, νιώθουν πιο κοντά στους συμπατριώτες τους χριστιανούς των Ιωαννίνων που είχαν κοινή ζωή, κοινά έθιμα, παρά με τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης.

Ο Ελισάφ γεννήθηκε το 1954, δέκα χρόνια δηλαδή μετά την εξολόθρευση της εβραϊκής κοινότητας. Εξομολογείται πως έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια στην επαρχία, ενώ τον βάραινε και ακολουθούσε η απώλεια όλων των συγγενών και φίλων, καθώς και οι συνέπειες ενός μετεμφυλιακού κράτους. Έπειτα, προσπάθησε να μελετήσει, να κατανοήσει το «τραύμα». Θεωρεί πλούτο και ευεργεσία το γεγονός πως παντρεύτηκε τη γυναίκα του, η οποία είναι χριστιανή ορθόδοξη, καθώς έτσι του δόθηκε η δυνατότητα της αληθινής κατανόησης του «άλλου», του διπλανού του.

Στη συνέχεια, η ξενάγηση μεταφέρεται στο Ιτς Καλέ, το κόσμημα των Ιωαννίνων, με ένα πλήθος οθωμανικών μνημείων να ξεδιπλώνεται μπροστά τους και στα μάτια μας, μαζί με το Βυζαντινό μουσείο, την εκκλησία και λίγο πιο πέρα την εβραϊκή συναγωγή. Αυτή ήταν και η εικόνα των Ιωαννίνων, όπως σχολιάζει εύστοχα και ο ίδιος· μια πόλη αρμονικής συνύπαρξης πολλών διαφορετικών ομάδων.

Στις 25 Μαρτίου του 1944, ξημερώνει μια μαύρη μέρα για τους Έλληνες Εβραίους των Ιωαννίνων. Οι Γερμανοί, με τη βοήθεια της ελληνικής χωροφυλακής, κύκλωσαν τις εβραϊκές γειτονιές, ζήτησαν από τους κατοίκους να συγκεντρωθούν στους χώρους συνάθροισης, με έναν μπόγο ανά χείρας με τα απαραίτητά τους πράγματα και εστάλησαν έπειτα με φορτηγά –μέσω Κατάρας- στη Λάρισα κι από κει με τρένο, οι περισσότεροι, στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Όταν ερωτάται σχετικά από τη δημοσιογράφο για το ότι γνώριζαν για τους Θεσσαλονικείς Εβραίους και γιατί δεν το «εκμεταλλεύτηκαν» για να σωθούν, αναφέρει πως οι Εβραίοι των Ιωαννίνων ήταν αρχικά Ελληνόφωνοι και θεωρούσαν πως δε θα τους πειράξουν. Εκεί λοιπόν, η καλύτερη ενσωμάτωση φαίνεται πως λειτούργησε κατά τους, καθώς το 91% εξ αυτών δεν γύρισε ποτέ και πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα ποσοστά ανθρώπινων απωλειών σε παγκόσμια κλίμακα. Οι Εβραίοι που επέστρεψαν αγγίζουν μόλις τα 160 άτομα, ενώ, όπως είναι πλέον γνωστό, είχαν να αντιμετωπίσουν και την σκληρή πραγματικότητα της απώλειας περιουσιών με το γυρισμό τους.

Η ξενάγηση συνεχίζεται στην εβραϊκή Συναγωγή της πόλης, χτισμένη το 1828, μία από τις μεγαλύτερες στη χώρα και πιθανώς στα Βαλκάνια. Πληροφορούμαστε πως χρησιμοποιείται κατά τις μεγάλες γιορτές και αποτελεί ένα στοίχημα για τον δήμαρχο να κρατηθεί ανοιχτή για όλους τους επισκέπτες, ανεξαρτήτως θρησκείας και προέλευσης.

Η κουβέντα κλείνει με τον ίδιο να δηλώνει πως ομόθρησκοί του είναι οι Εβραίοι, συμπατριώτες του όμως είναι οι Γιαννιώτες, κι όχι το αντίστροφο όπως κάποιοι συμπολίτες του πιστεύουν.

*Πηγή και ολόκληρη η εκπομπή

Νικολέτα Βρέκα