Αφγανιστάν: μια χώρα με ιστορία (μέρος 1ο)

Tου Χρήστου Τρικαλινού, ομότιμου καθηγητή ΕΚΠΑ*

Πρόσφατα το Αφγανιστάν ήρθε στην επικαιρότητα ακόμη μία φορά. Ακόμη μία φορά η εικόνα είναι δυστυχώς αρνητική. Το πλήθος των πληροφοριών είναι μεγάλο. Η μέση εικόνα των πολιτών στην Ευρώπη και στην Ελλάδα είναι ότι πρόκειται για ένα κράτος όπου οργανώσεις, κόμματα και μαχητές αλληλοσφάζονται χωρίς λόγο. Στην πραγματικότητα ελάχιστα γνωρίζουμε (και ακόμη λιγότερα καταλαβαίνουμε) για την ιστορία της χώρας αυτής, για την πολιτική της γεωγραφία και τις σχέσεις της με τον κόσμο. Ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κος Χρήστος Τρικαλινός είναι ένας βαθύς γνώστης του αφγανικού προβλήματος. Έδωσε για το CretanLeft μια εύληπτη σύνοψη της ιστορίας και του προβλήματος. Όσο όμως σαφής και περιεκτικός και αν είναι, η έκταση του κειμένου μας υποχρεώνει να το δημοσιεύσουμε σε εφτά συνέχειες, σε εφτά συνεχόμενες μέρες. Αξίζει την προσοχή μας! Σήμερα το πρώτο μέρος.

Το 1919, μετά τη δολοφονία του ηγέτη του Αφγανιστάν Χαμπιμπουλλά Χαν, την εξουσία ανέλαβε ο γιος του Αμανουλλά Χαν, ο οποίος στις 28/2/1919 ανακήρυξε την ανεξαρτησία της χώρας του. Η πρώτη χώρα που αναγνώρισε το ανεξάρτητο Αφγανιστάν ήταν η Ρωσία. Εκτός αυτού, παρά τις δικές της δυσκολίες, προσέφερε βοήθεια (1.000.000 ρούβλια σε χρυσό, 5.000 τυφέκια και μερικά αεροπλάνα)

Η Αγγλία, αντίθετα, όχι μόνο δεν αναγνώρισε την ανεξαρτησία της χώρας, αλλά συγκέντρωσε στα σύνορα ισχυρές δυνάμεις. Τον Μάιο του 1919 άρχισε ο τρίτος αγγλο-αφγανικός πόλεμος. Σύντομα πάντως οι Άγγλοι, παρά την τεράστια υπεροχή τους, αποφάσισαν ότι δεν αξίζει τον κόπο και έτσι το Αύγουστο του ίδιου έτους αναγνώρισαν το Αφγανιστάν.

Το 1921 υπεγράφη η σοβιετο-αφγανική συμφωνία φιλίας.

Ο Αμανουλλά Χαν ήταν μεταρρυθμιστής και προσπάθησε να υλοποιήσει σειρά πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών. Ειδικότερα κατάργησε τη δουλεία, απαγόρευσε το γάμο ανήλικων κοριτσιών, την αγορά της συζύγου, και την υποχρέωση των χηρών να περνούν στον αδελφό του θανόντος. Πολλοί νέοι στάλθηκαν στην Ευρώπη και την Τουρκία για να σπουδάσουν. Το 1923 εγκρίθηκε το πρώτο σύνταγμα.

Οι μεταρρυθμίσεις του Αμανουλλά Χαν προκάλεσαν την έντονη δυσαρέσκεια των ισλαμιστών και έτσι, χρησιμοποιώντας τους μουλάδες οργάνωσαν αντικυβερνητική εξέγερση και το 1929 ανέτρεψαν τον μεταρρυθμιστή.

Και μια άγνωστη στο ευρύ κοινό ιστορία. Την Άνοιξη του 1929 ο Στάλιν προσπάθησε, με στρατιωτική επέμβαση, να διασώσει τον Αμανουλλά Χαν. Έτσι στο Αφγανιστάν στάλθηκε ένα ειδικό ένοπλο τμήμα αποτελούμενο από χίλιους περίπου άνδρες, που φορούσαν αφγανικές στολές, υπό τη διοίκηση του στρατιωτικού ακολούθου στο Αφγανιστάν που λεγόταν Πριμακόφ και ήταν μεταμφιεσμένος σε Τούρκο αξιωματικό.

Οι σοβιετικοί εξουδετέρωσαν το πρώτο φυλάκιο και συνέτριψαν τη μονάδα που έσπευσε προς βοήθεια και σε λίγο κατέλαβαν την επαρχιακή πόλη Μαζαρί-Σαρίφ. Από εκεί κινήθηκαν προς την Καμπούλ, αλλά έφτασαν μόνο στο Άιμπακ. Ο Στάλιν είχε πληροφορηθεί ότι ο Αμανουλλά Χαν είχε διαφύγει στην Ινδία, γι’ αυτό τους διέταξε να επιστρέψουν. Στη διάρκεια των μαχών αυτών σκοτώθηκαν 120 σοβιετικοί και περίπου 8.000 Αφγανοί.

Στην περίοδο του 2-ου Παγκοσμίου πολέμου οι ΗΠΑ άρχισαν να παρέχουν στη χώρα αυτή τεχνική και στη συνέχεια οικονομική βοήθεια στην κατασκευή κάποιων έργων. Το 1948 κατάρτισαν το σχέδιο Hindu Kush, που προέβλεπε τη στρατιωτική περικύκλωση της ΕΣΣΔ και των συμμάχων της και την αποσταθεροποίηση της κατάστασης στο Αφγανιστάν σε περίπτωση που επιχειρήσει προσέγγιση με την ΕΣΣΔ. Το 1950 το Αφγανιστάν προσπάθησε να αγοράσει όπλα από τις ΗΠΑ, αλλά του ζητήθηκε να διευθετήσει τις σχέσεις με το Πακιστάν και να αποφύγει την προσέγγιση με την ΕΣΣΔ, όροι που απορρίφθηκαν και έτσι οι ΗΠΑ αρνήθηκαν να πουλήσουν όπλα. Έτσι το Αφγανιστάν στράφηκε για να προμηθευτεί όπλα προς την ΕΣΣΔ.

Την εποχή εκείνη οι ΗΠΑ ήταν απασχολημένες με τη σταθεροποίηση των φιλοδυτικών καθεστώτων του Ιράν και του Πακιστάν. Ως γνωστόν το 1953 ανέτρεψαν τον Μοσαντέκ και επανέφεραν το Σάχη. Τον επόμενο χρόνο υπέγραψαν συμφωνία με το Πακιστάν που κυρώθηκε το 1955.

Τον ίδιο χρόνο οι Αμερικανοί προσπάθησαν να συμπεριλάβουν το Αφγανιστάν στο σύμφωνο της Βαγδάτης (μαζί με το Ιράν, το Ιράκ, το Πακιστάν, την Τουρκία, τη Μεγάλη Βρετανία και τις ΗΠΑ), αλλά ο βασιλιάς Ζαχίρ Σαχ απάντησε αρνητικά και έτσι οι ΗΠΑ διέκοψαν κάθε είδους βοήθεια. Αυτό αποτέλεσε άμεση ώθηση στην αναθέρμανση των οικονομικών σχέσεων με την ΕΣΣΔ. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του Χρουστσόφ και του Μπουλγκάνιν στην Καμπούλ το Δεκέμβρη του 1955, αποφασίσθηκε η χορήγηση δανείου 100 εκατομμυρίων δολαρίων με πολύ ευνοϊκούς όρους. Το 1956 συμφωνήθηκε η χορήγηση αμυντικού υλικού και οι αποστολή ειδικών. Εκείνη την εποχή το Αφγανιστάν, σύμφωνα με τους επιτελείς της Ουάσιγκτον «είχε πολύ μικρή, ακόμη και μηδενική στρατηγική σημασία για τις ΗΠΑ»

Τη δεκαετία του 60 η ΕΣΣΔ συνέχισε να παρέχει οικονομική βοήθεια και να εκπαιδεύει στρατιωτικούς και έτσι, σταδιακά, μετατράπηκε στον μεγαλύτερο εταίρο του Αφγανιστάν.

* Ο Χρήστος Τρικαλινός είναι ομότιμος καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε το 1946 στο Βόλο. Σε ηλικία 2 ½ ετών βρέθηκε στις φυλακές στρατόπεδο Σαρακηνού στο Βόλο και στη συνέχεια εξόριστος στο Τρίκερι. Μεγάλωσε στον Αλμυρό Μαγνησίας. Σπούδασε στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της Μόσχας, στο οποίο υπερασπίσθηκε και τη διδακτορική του διατριβή στην πυρηνική φυσική. Από το 1981 είναι διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πέρασε από όλες τις ακαδημαϊκές βαθμίδες, από επιμελητής έως καθηγητής. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 60 επιστημονικές εργασίες σε διεθνή περιοδικά και συμμετείχε σε περισσότερα από 50 επιστημονικά συνέδρια. Έχει γράψει 4 πανεπιστημιακά εγχειρίδια, ένα εκλαϊκευτικό βιβλίο Φυσικής και συμμετείχε στη συγγραφή βιβλίων Φυσικής για το Λύκειο. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του με τίτλο «Σταγόνες μνήμης», από τις εκδόσεις «Άπαρσις». Δημοσίευσε πολλά άρθρα γενικού ενδιαφέροντος στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο της χώρας. Μετέφρασε 2 λογοτεχνικά βιβλία από τα ρωσικά. Διετέλεσε πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ερευνητικού και Διδακτικού Προσωπικού (ΠΟΣΔΕΠ) Α.Ε.Ι. από το 1998 έως το 2004. Υπήρξε για αρκετά χρόνια μέλος της Κεντρικής Επιτροπής Γενικών Εξετάσεων και θεματοδότης σε θέματα Φυσικής. Συνταξιοδοτήθηκε το 2013.