Γεώργιος Κωστάκης: Ο συλλέκτης που άλλαξε τις αντιλήψεις για τη σύγχρονη τέχνη

Της Ελένης Τσολιά

Ο Γεώργιος Κωστάκης γεννήθηκε στη Μόσχα το 1913 από Έλληνες γονείς που ήταν μόνιμα εγκατεστημένοι στη Ρωσία. Έζησε στη Μόσχα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, μέχρι το 1977 οπότε και μετανάστευσε στην Ελλάδα.

Γεννήθηκε ταυτόχρονα με τη ρωσική αβαγκάρντ, όπως μεταγενέστερα ονόμασαν οι ιστορικοί, τα καλλιτεχνικά ρεύματα και κινήματα που εμφανίστηκαν στη Ρωσία στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η λέξη αβαγκάρντ είναι στρατιωτικός όρος και σημαίνει εμπροσθοφυλακή. Είχε πνεύμα πολεμικό, πρωτοποριακό και σταδιακά καταργούσε, θρυμματίζοντας την παραδοσιακή ζωγραφική αφήγηση, περνώντας έτσι από την παραστατική τέχνη στη μη παραστατική. Η ρωσική πρωτοπορία, όπως αποδόθηκε ο όρος αβαγκάρντ στα ελληνικά, περιελάμβανε πολλά καλλιτεχνικά ρεύματα που είχαν απόψεις ριζοσπαστικές.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα (1910-1930) οι καλλιτέχνες αυτοί στη Ρωσία ονομάζονταν “будущники” (μελλοντιστές), ενώ αργότερα επικράτησε ο όρος “футуристы” (φουτουριστές).

Στις αρχές του εικοστού αιώνα, λοιπόν, του αιώνα της ταχύτητας και της μηχανής, στη Ρωσία η ζωγραφική εξελισσόταν πολύ γρήγορα. Οι ζωγράφοι επηρεασμένοι από τον κυβισμό αλλά και την ρωσική λαϊκή τέχνη απομακρύνθηκαν απότομα από τον ρεαλισμό. Οι καλλιτέχνες, οι οραματιστές του μέλλοντος, αναζητούσαν καινοτόμες μορφές και κατάφεραν να αλλάξουν ριζικά τα μέσα έκφρασης. Δημιούργησαν πίνακες με γεωμετρικά μοτίβα και κυβικά σχήματα. Αφαίρεσαν από τα έργα τους τα εικονικά στοιχεία και δημιούργησαν την μη παραστατική τέχνη. Οι πρωτοπόροι καλλιτέχνες της εποχής αυτής δεν ήθελαν μόνο να αλλάξουν  τη μορφή της τέχνης, αλλά να  μεταμορφώνουν τον ίδιο τον κόσμο μέσα από τα σχήματα και το φως. Η ομάδα αυτή των Ρώσων καλλιτεχνών επηρέασε με το έργο της την πορεία της τέχνης και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι σημαντικότεροι ζωγράφοι ήταν οι εξής: Ο Βασίλι Καντίσκι, ένας από τους θεωρητικούς της αφηρημένης τέχνης, έζησε και δούλεψε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στη Γερμανία. Δημιούργησε εντελώς αφηρημένα έργα με σχήματα και γραμμές με ζωηρά χρώματα που δημιουργούν την εντύπωση χώρου.

Ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, ο ιδρυτής του κινήματος του Σουπρεματισμού, της ζωγραφικής της καθαρής φόρμας περιόρισε την τέχνη στα αφηρημένα βασικά της στοιχεία και ο Μαρκ Σαγκάλ, που δημιούργησε πίνακες αυθεντικούς γεμάτους αισθησιασμό και ποίηση.

Αμφισβητώντας τα όρια του κόσμου, των σχημάτων, των χρωμάτων και του φωτός βρέθηκαν, όπως άλλωστε συμβαίνει συχνά, εκτός ορίων. Επιδίωξή τους ήταν να εκφρασθούν ελεύθερα, να βρουν στα σχήματα και στα χρώματα φυγή και διέξοδο, για να διοχετεύσουν στις συνθέσεις τους την ταραχή και την αγωνία της άστατης εποχής τους.

Τη δεκαετία όμως του ΄30, στη Σοβιετική πλέον Ρωσία, το κομμουνιστικό κόμμα έδωσε στην τέχνη συγκεκριμένη κατεύθυνση με τη μέθοδο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού: Η πραγματικότητα έπρεπε  να απεικονίζεται στην επαναστατική της εξέλιξη, να δείχνει τις μεγάλες αλλαγές που συντελούνται  στη Σοβιετική ζωή αλλά και να συμβάλλει στην ιδεολογική μεταστροφή και στη διαπαιδαγώγηση των εργαζομένων στο πνεύμα του σοσιαλισμού. Έπρεπε να εκφράζεται η επίσημη, πολιτικά ορθή και ακλόνητη αισιοδοξία με τρόπο απλό, κατανοητό και προσιτό στο λαό. Η αφηρημένη τέχνη, που δεν απεικονίζει και δεν αναπαριστά τον κόσμο που μας περιβάλλει, τα μοντερνιστικά  κινήματα όπως ο κυβισμός, ο κονστρουκτιβισμός και ο σουπρεματισμός χαρακτηρίστηκαν ακατανόητα και φορμαλιστικά.

Οι ζωγράφοι  βρέθηκαν στο περιθώριο και πολλοί από αυτούς έφυγαν για το εξωτερικό. Όσοι έμειναν στη Σοβιετική Ένωση βίωναν την απαξίωση τόσο οι ίδιοι όσο και τα έργα τους.

Ο Γεώργιος Κωστάκης με διαίσθηση μοναδική ήταν ο μόνος  συλλέκτης της αφηρημένης, μη παραστατικής τέχνης. Άρχισε να συλλέγει από πολύ νωρίς, αγοράζοντας έργα, πίνακες και κατασκευές, από τους ίδιους τους καλλιτέχνες ή από τις οικογένειές τους. Την εποχή εκείνη, αλλά και πολύ αργότερα, οι περισσότεροι θεωρούσαν ότι τα έργα αυτά δεν έχουν την παραμικρή αισθητική ή άλλη αξία. Ο Γιώργος Κωστάκης όχι μόνο πλήρωνε ακριβά για τους πίνακες αλλά συχνά προσπαθούσε να πείσει τους ίδιους τους καλλιτέχνες και τις οικογένειές τους ότι τα έργα αυτά έχουν μεγάλη καλλιτεχνική αξία. Η συλλογή του απαρτίζεται από 1275  έργα τέχνης: Πίνακες, σχέδια  και κατασκευές, έργα που αν δεν αγόραζε και φύλαγε ο Γεώργιος Κωστάκης, θα χάνονταν οριστικά και αμετάκλητα. Τα έργα αυτά είναι αντιπροσωπευτικά όλων των τάσεων της ρωσικής πρωτοπορίας των αρχών του εικοστού αιώνα. Χωρίς τα έργα αυτά, η εικόνα που έχουμε σήμερα για την ρωσική πρωτοπορία θα ήταν εντελώς διαφορετική, πολύ φτωχή και εξαιρετικά ελλιπής.

Ο Γεώργιος Κωστάκης το 1977 θέλησε να φύγει από τη  Σοβιετική Ένωση και να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα. Δώρισε το 80% της συλλογής του στην πινακοθήκη Τρετιακόβσκαγια. Του επιτράπηκε να βγάλει έξω από την Σοβιετική Ένωση το 20% της συλλογής του. Το 2000, το ελληνικό δημόσιο αγόρασε τη συλλογή Κωστάκη για το Κρατικό μουσείο σύγχρονης τέχνης. Η διεθνής επιτροπή ειδικών που συστάθηκε για το σκοπό αυτό επιβεβαίωσε την αυθεντικότητα, την καλλιτεχνική αξία καθώς και την μοναδικότητα της συλλογής Κωστάκη.

Τα κινήματα των αρχών του εικοστού αιώνα ήταν η ανταρσία στο τομέα της τέχνης. Παρόλο που ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός απαιτούσε από τους καλλιτέχνες να περπατούν στη γη με βήμα βαρύ, να διαπαιδαγωγούν και να οικοδομούν  αυτό που θεωρούσε η επίσημη πολιτική πολιτικά ορθό, αυτοί συνέχισαν να αποσυνθέτουν την πραγματικότητα και να την επανασυνθέτουν με το δικό τους μοναδικό τρόπο. Ο καινούργιος κόσμος που αναδύεται από τα έργα τους ήταν η δική τους επαναστατική θεώρηση της πραγματικότητας. Η τέχνη τους διέλυε και ανασυγκροτούσε τον κόσμο χωρίς να τον εξυμνεί όπως απαιτούσε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Ο Γεώργιος Κωστάκης, ο ιδιόρρυθμος Έλληνας, όπως τον αποκαλούσαν στην Μόσχα, με απίστευτη διορατικότητα κατάφερε να διασώσει ένα σημαντικό μέρος της Ρωσικής πρωτοπορίας, που κατά γενική ομολογία των ειδικών, επαναπροσδιόρισε την ιστορία της τέχνης.