Σκάκι, η υπεροχή της νόησης

Της Ελένης Τσολιά

Η σκακιστική μάχη είναι μια πνευματική μονομαχία· στη σκακιέρα η μάχη δεν δίνεται με ξίφη και η σωματική δύναμη δεν παίζει κανένα ρόλο. Εδώ δεν κυβερνά η τυφλή τύχη όπως σε πολλά άλλα παιχνίδια. Το παιχνίδι είναι περιορισμένο σε μια μικρή επιφάνεια διαθέτει όμως απεριόριστους συνδυασμούς. Η εκτίμηση θέσεων, οι έξυπνοι συνδυασμοί, η υπομονετική άμυνα, τα τολμηρά σχέδια, οι επιθέσεις, αλλά πάνω από όλα η συνδυαστική δύναμη, που απαιτείται από τον παίκτη εξασφάλισαν τη μεγάλη δημοφιλία του παιχνιδιού αυτού. Η ικανότητα του σκακιστή να οικοδομήσει τον δρόμο προς τον στόχο του συνδυάζοντας πράγματα διαφορετικά μεταξύ τους, προβλέποντας τις προθέσεις του αντιπάλου,αλλά και η ικανότητα σύλληψης γενικής στρατηγικής και εφαρμογής επιμέρους κινήσεων τακτικής, όλα αυτά απαιτούν φαντασία, δύναμη επινόησης και ευφυΐα.

Πολλοί θρύλοι είναι συνδεδεμένοι με την εμφάνισή του. Κάποιοι από αυτούς λένε, ότι σοφοί Ινδοί ραχμάνοι το επινόησαν και το δώρισαν σε αρχομανείς, άπληστους βασιλιάδες, διδάσκοντας τους ότι ο βασιλιάς δεν είναι το παν στο παιχνίδι, αλλά ένα μόνο πιόνι από τα πολλά στη σκακιέρα. Χωρίς τους στρατιώτες, τους αξιωματικούς, τους πύργους τα άλογα και τη βασίλισσα δεν μπορεί να καταφέρει τίποτα. Μια λάθος κίνηση είναι αρκετή για να του στερήσει τα πάντα.

Από την Ινδία πέρασε στην Περσία και από τους Πέρσες στους Άραβες. Οι Άραβες το διέδωσαν στη Μαυριτανική Ισπανία και οι Ισπανοί με τη σειρά τους στην Ευρώπη.

Η ιστορία του παιχνιδιού είναι καταχωρημένη μέσα στην ίδια τη λέξη όπως μαρτυρεί η ετυμολογία της ορολογίας και της ονομασίας του παιχνιδιού σε πολλές γλώσσες. Η περσική λέξη Shah (σάχης, βασιλιάς) αποδόθηκε στα λατινικά ως scanhi,στα ιταλικά ως scacco και από εκεί πέρασε στα μεσαιωνικά ελληνικά ως σκάκος. Η λέξη σκάκος, αργότερα στα νέα Ελληνικά, εξελίχθηκε στη λέξη σκάκι.

Στα ρωσικά ονομάζεται шахматы (σάχματι) από το περσικό sah (βασιλιάς) και mat (νεκρός) «Ο βασιλιάς είναι νεκρός», που στη σκακιστική ορολογία δηλώνει το τέλος του παιχνιδιού. To σκάκι στη Ρωσία είναι το πιο δημοφιλές επιτραπέζιο παιχνίδι. Στους σκακιστικούς κύκλους για πολλά χρόνια γινόταν λόγος για «σοβιετική κυριαρχία» αφού οι σοβιετικοί σκακιστές δεν ήταν μόνο πρωταθλητές αλλά είχαν δημιουργήσει δική τους σκακιστική σχολή.

Είναι γνωστό ότι ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν αγαπούσε το σκάκι και ήταν δεινός σκακιστής. Ο Παντελεήμων Λεπεσίνσκι, ένας από τους φίλους και συνεργάτες του, στο βιβλίο του «Στην καμπή» περιγράφει πολύ παραστατικά τη συμπεριφορά του Λένιν σε μια παρτίδα σκάκι. «Πιο έντονα η φύση του Ιλίτς ως γεννημένου αθλητή, εκδηλωνόταν όταν έπαιζε σκάκι. Θυμάμαι μια φορά που εμείς οι τρεις, δηλαδή εγώ, ο Στάρικοβ και ο Κρζιζανόβσκι παίζαμε εναντίον του Ιλίτς (…) Ο Ιλίτς έχανε κι εμείς είχαμε σίγουρη τη νίκη. Η “συμμαχία” μας ήταν πολύ χαρούμενη και το χαμόγελό μας όλο και πλάταινε. Ο “εχθρός” είχε παγώσει στη θέση του και έτσι σκυφτός και ακίνητος όπως ήταν πάνω από τη σκακιέρα έμοιαζε με πέτρινο άγαλμα. Ήταν η προσωποποίηση της υπεράνθρωπης έντασης της σκέψης. Στο τεράστιο μέτωπό του εμφανίστηκαν σταγόνες ιδρώτα. Το κεφάλι του ήταν σκυμμένο πάνω από τη σκακιέρα, τα μάτια του ήταν ακίνητα καρφωμένα σε εκείνη τη γωνία όπου βρισκόταν το πιο σημαντικό στρατηγικό σημείο της μάχης. Αν κάποιος εκείνη τη στιγμή φώναζε “πυρκαγιά, καιγόμαστε, τρέξτε να σωθείτε” αυτός δεν θα κουνούσε ούτε το φρύδι του. Σκοπός της ζωής του εκείνη τη στιγμή ήταν να μην παραδοθεί, να αντέξει και να μην ηττηθεί. Προτιμούσε να πεθάνει από αιμορραγία στον εγκέφαλο πάρα να παραδοθεί και να μην βγει με αξιοπρέπεια από τη δύσκολη θέση που βρέθηκε.»

Ο πατέρας του Λένιν ήταν εξαιρετικός παίκτης και δίδαξε σκάκι το γιο του όταν αυτός ήταν εννέα χρόνων. Ο νεαρός Βλαντίμιρ στα 15 του χρόνια ήδη κέρδιζε τον πατέρα του στο σκάκι. Ο Λένιν αγαπούσε και προπαγάνδιζε το σκάκι. Ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους που στη Σοβιετική Ένωση, αλλά και πιο ύστερα στη Ρωσία, το σκάκι θεωρήθηκε ως μια καλή ενασχόληση, ιδίως για τα παιδιά, γιατί είναι ένας τρόπος για να αναπτυχθεί από νεαρή ηλικία η λογική σκέψη και η πνευματική συγκρότηση. Η καλλιέργεια στρατηγικής αντίληψης με την εξασφάλιση θέσεων που οδηγούν στη νίκη, αλλά και οι αμυντικές ικανότητες, καθώς και η φαινομενική απλότητα που στην πραγματικότητα όμως είναι μια απέραντη πολυπλοκότητα, με τεράστιο αριθμό πιθανών παρτίδων, η απαραίτητη νηφάλια εκτίμηση θέσεων, η σωστή αξιολόγηση των πιθανών θέσεων του αντιπάλου, καθιστούν το σκάκι αναντικατάστατο παιδαγωγικό εργαλείο.

Ο Λένιν αγαπούσε και προπαγάνδιζε το σκάκι.
Ήταν κι αυτός ένας από τους λόγους που στη Σοβιετική Ένωση,
αλλά και πιο ύστερα στη Ρωσία,
το σκάκι θεωρήθηκε ως μια καλή ενασχόληση,
ιδίως για τα παιδιά, γιατί είναι ένας τρόπος
για να αναπτυχθεί από νεαρή ηλικία
η λογική σκέψη και η πνευματική συγκρότηση.

Ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοβ έγραψε ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα που αναφέρονται στο σκάκι «Η άμυνα του Λούζιν» (1930). Είναι παράλληλα ένα από τα πρώτα του μυθιστορήματα και ένα από τα λίγα που έγραψε στα ρωσικά. Στο μυθιστόρημά του αυτό ο νεαρός Λούζιν δραπετεύει από τον κόσμο που τον περιβάλλει και τον καταπιέζει αφόρητα, βρίσκοντας καταφύγιο σε ένα καινούργιο κόσμο, στο σκακιστικό βασίλειο. Στο σκάκι βρίσκει την αρμονία που έψαχνε, όπως ακριβώς άλλοι βρίσκουν την αρμονία στη μουσική. Ο νεαρός Λούζιν χάνει το παιχνίδι γιατί αρχίζει να σκέφτεται ότι η πραγματικότητα παίζει μαζί του πολλές παρτίδες σκάκι.Το μυθιστόρημα αυτό, που ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοβ δημοσίευσε στη Γερμανία με το ψευδώνυμο Σόριν, ήταν μια προσέγγιση στην προσωπικότητα του σκακιστή.

Η προσωπικότητα των σκακιστών αποτελεί πολλές φορές αίνιγμα για τους υπόλοιπους ανθρώπους, ίσως γιατί στο σκάκι οι παίκτες βλέπουν μπροστά, επινοώντας τις δικές τους κινήσεις και προβλέποντας τις κινήσεις του αντιπάλου. Αν η ήττα είναι αναπόφευκτη αυτοί το ξέρουν από πριν. Κι έτσι σκυφτοί καθώς είναι πάνω από τη σκακιέρα, βυθισμένοι σε μια φαινομενική ηρεμία και αταραξία, ξαφνικά η τρικυμία μέσα τους κοπάζει. Ξέρουν ότι η τραγική πτώση είναι αναπόφευκτη. Χρειάζεται τόλμη, γενναιότητα και αξιοπρέπεια να παραδεxτεί κάνεις την ήττα του και την υπεροχή του αντιπάλου.