Ανα-γνώσεις, ετών 200…

Ή θα διαβάσουμε την Ιστορία μας κατά πώς πρέπει και είναι χρέος μας,

για να ωφεληθούμε από τα περασμένα και να κανονίσουμε τα μελλούμενα,

ή ας κλείσουμε το βιβλίο κι ας αρχίσουμε το νανούρισμα ίσαμε να μας πάρει

μια και καλή ο ύπνος ο ατελείωτος…

Αργύρης Εφταλιώτης

Γράφει ο Ρόδης Λοχαΐτης, ιστορικός

“Ανα-γνώσεις, ετών 200…”

Ο ερχομός ενός φύλου Τουρκομάνων Ογούζων, με ηγέτη τον Οσμάν ή Οθωμάν, στην ευρύτερη περιοχή της Μ. Ασίας, περίπου στα τέλη του 14ου αι. (Wittek 1988), κατέλυσε το κράτος των ομοεθνών τους Σελτζούκων Τούρκων. Η επέκταση των Οθωμανών από τότε ήταν ραγδαία (Ζαχαριάδου 1999). Κορυφαίο γεγονός, βέβαια, αποτέλεσε η πτώση της Κωνσταντινούπολης, πρωτεύουσας του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους – εκείνου που, πολύ αργότερα, η ιστοριογραφία θα ονομάσει Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Ο Οσμάν είχε επίγνωση για το τι σήμαινε η κατάλυση της περιώνυμης πρωτεύουσας. Γι’ αυτό και επιθυμία του ήταν εκείνη να αποτελέσει το εφαλτήριο της δικής του αυτοκρατορίας. Οι υποταγμένοι που θα ζούσαν εντός της ήταν ελεύθεροι να πιστεύουν στην θρησκεία που πίστευαν μέχρι την κατάκτησή τους. Οι θρησκευτικές κοινότητες (millet) εντός του Οθωμανικού κράτους διατήρησαν τον δικό τους θρησκευτικό ηγέτη, τον κλήρο, τους ναούς και μπορούσαν να ασκήσουν τις θρησκευτικές τελετές τους χωρίς εμπόδια. Βέβαια, σε περιπτώσεις που ξεσπούσαν εξεγέρσεις ή επαναστάσεις, η Οθωμανική διοίκηση έδειχνε το σκληρό της πρόσωπο.

Μία από τις θρησκευτικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν και το Ρουμ Μιλλέτ (millet-i Rûm), επικεφαλής του οποίου ήταν ο Οικουμενικός Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης. O θρησκευτικός αυτός ηγέτης των ορθοδόξων όλης της αυτοκρατορίας, ταυτόχρονα, ήταν και αξιωματούχος του Οθωμανικού Κράτους. Εντός, λοιπον, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σημαντικό δεν ήταν από ποια εθνότητα προερχόταν κανείς αλλά σε ποια θρησκεία και ιδιαίτερα σε ποιο δόγμα πίστευε. Ήταν, λοιπόν, εντός της Αυτοκρατορίας, πιο σημαντικό το να είναι κανείς Χριστιανός παρα να νιώθει Έλληνας, Βούλγαρος, Σέρβος, Κροάτης, Αρβανίτης, Βλάχος ή κάτι άλλο.

Κάτοικοι του ελληνικού χώρου, που βρέθηκαν στις χώρες της Δύσης είτε για σπουδές είτε λόγω εμπορικών δραστηριοτήτων, ήρθαν σε επαφή με τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης καθώς και με τη ιδεολογία του Έθνους – κράτους. Θέλησαν έτσι να μεταφέρουν (“Μετακένωσις”) το πνεύμα αυτό και στον Οθωμανοκρατούμενο ελληνικό χώρο.

Οι ιδέες αυτές πέρασαν από εξελικτικά στάδια, ώσπου να καταλήξουν στη διαμόρφωση της ιδέας της Επανάστασης του Έθνους. Η Φιλική Εταιρεία, από την Οδησσό της Τσαρικής Ρωσίας, προετοίμασε, με τρόπο συνωμοτικό, την ηγεσία της Επανάστασης που οι κοινωνικές πραγματικότητες θα τη μεταβάλλουν σε εθνική (Κρεμμυδάς 2016). Σοβαρό, επίσης, ρόλο έπαιξε και η οικονομική κρίση που μάστισε τους πληθυσμούς, κυρίως του νησιωτικού ελληνικού χώρου μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων και συνέβαλε ώστε να φτάσουμε με πιο γρήγορους ρυθμούς στην Επανάσταση. Ας μην ξεχνάμε, ακόμα, ότι η αρχή της εθνικής αφύπνισης, που μάλιστα, είχε πάρει και τη μορφή της ελεύθερης πολιτικής οργάνωσης, είχε, ήδη, συμβεί σε άλλη γωνιά του ελληνικού χώρου: στα Ιόνια νησιά, στις αρχές του 19ου αιώνα (Αρβανιτάκης 2020).

Αν και οι κοινωνικές δυνάμεις έκαναν λόγο για Επανάσταση Έθνους, η Εκκλησία – τουλάχιστον εκείνα τα μέλη της που δεν καταδίκασαν την Επανάσταση – έκανε λόγο για  Επανάσταση Γένους. Πάντως, και οι δύο θεωρήσεις έπαιξαν το δικό τους ρόλο στην Επανάσταση. Τόσο η θεωρία του Έθνους που έβρισκε ερείσματα στο ένδοξο αρχαιοελληνικό παρελθόν, όσο και η θεώρηση του Γένους που εδραζόταν στη χριστιανική ταυτότητα, αποτέλεσαν ομογενοποιητικούς παράγοντες για τους κατοίκους του ελληνικού χώρου. Το μεγάλο στοίχημα της Επανάστασης, ίσως, να ήταν αυτό: με ποιόν τρόπο οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου θα αποκτήσουν “ελληνική συνείδηση”, ώστε να επαναστατήσουν έναντι των Οθωμανών; Διότι, ας μην ξεχνάμε, οι διαφορές φαίνονταν να ήταν περισσότερες από τις ομοιότητες. Αρβανίτες, Βλάχοι, Κοτζαμπάσηδες, Πρόκριτοι, Κλέφτες, Αρματολοί, Μωραΐτες, Ρουμελιώτες, Νησιώτες, συνέθεταν ένα ιδιαίτερα ανομοιογενές σύνολο με διαφορετική γλώσσα/διάλεκτο, με αντικρουόμενα συμφέροντα, με έντονο τοπικιστικό χαρακτήρα. Κατανοούμε, λοιπόν, πόσο σημαντικές συνιστώσες ήταν η θρησκεία και το “ένδοξο κοινό παρελθόν”, ώστε να εξεγερθούν οι κάτοικοι του ελληνικού χώρου.

Παρόλα αυτά, η εκδοχή ότι όλες αυτές οι δυνάμεις αποφάσισαν να πάρουν μέρος στην Επανάσταση εδραζόμενες στην πίστη και στο “ένδοξο παρελθόν” θα ήταν μακριά από την αλήθεια. Οι διάφορες ομάδες φυσικά και δεν θα πολεμούσαν μόνο από πίστη και επειδή τους συνέπαιρνε η ιδέα ότι αποτελούσαν τη συνέχεια του αρχαιοελληνικού κόσμου – το Βυζάντιο θα προστεθεί στο εθνικό αφήγημα αργότερα στο πλαίσιο του ρομαντικού ιστορισμού (Κιτρομηλίδης 1983). Παλαιά εξουσιαστικά δίκτυα, που ήλπισαν σε αναβάθμιση του ρόλου τους, νέες ηγετικές δυνάμεις που έβλεπαν την Επανάσταση ως μέσο ανάδειξής τους, άνθρωποι καθημερινοί που είδαν στην Επανάσταση ευκαιρίες για μισθό και λάφυρα, κληρικοί που συνειδητοποίησαν, εντός της Επανάστασης, ότι η δημιουργία ενός εθνικού κράτους θα τούς έδινε τη δυνατότητα να δημιουργήσουν μία “εθνική Εκκλησία” (Μανιτάκης 2020), απαλλαγμένη από τις επιταγές των Οθωμανόπληκτων πατριαρχών (ο σύγχρονός τους είχε αφορίσει με βδελυγμία την Επανάσταση), όλοι αυτοί οι παράγοντες αποτέλεσαν το εύπλαστο υλικό της Επανάστασης. Για αυτό και, πριν χρονίσει ακόμα ο ξεσηκωμός, τα νέφη του εμφυλίου έπεσαν βαριά επάνω στους εξεγερμένους και έβαλαν σε κίνδυνο την επιτυχία του αγώνα.

Όμως, υπήρχαν και  Έλληνες των οποίων οι οικογένειές τους ζούσαν για καιρό στα κέντρα λήψης αποφάσεων των μεγάλων πρωτευουσών. Έτσι, οι Φαναριώτες είχαν καταφέρει να προωθηθούν σε  σημαντικά αξιώματα της Υψηλής Πύλης, όπως το αξίωμα του Μεγάλου Δραγομάνου, το αξίωμα του Καπουδάν Πασά ή του Οσποδάρου στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Επίσης, άλλοι Έλληνες είχαν προωθηθεί σε υψηλούς βαθμούς και αξιώματα στις αυλές των μοναρχών της Δυτικής Ευρώπης. Και μόνο η γνώση των ανθρώπων αυτών ήταν πολύτιμη για την Επανάσταση.

Ο ευρωπαϊκός περίγυρος, αν και στην αρχή φάνταζε εχθρικός, αργότερα, όταν οι μεγάλες δυνάμεις  κατανόησαν τη δυναμική της Ελληνικής Επανάστασης, άρχισαν να  πολιτεύονται με πιο ευνοϊκό, γι’ αυτήν τρόπο. Άλλωστε, το “Ανατολικό Ζήτημα” που αντιμετώπιζε την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως τον “μεγάλο ασθενή”, επέβαλε στις δυνάμεις κάθε φορά να επαναπροσδιορίζουν τη στάση τους απέναντι στα γεγονότα που λάμβαναν χώρα στην ευρύτερη περιοχή (Λάσκαρις 1948, Δημάκης 1986). Επακόλουθα και η δική τους στάση πέρασε από διάφορα στάδια, ώσπου να αποδεχτούν εκείνο που οι Επαναστάτες επιζητούσαν εξ αρχής: ένα ανεξάρτητο κράτος! Η Ναυμαχία στο Ναυαρίνο δεν έσωσε την Επανάσταση, όπως πιστεύεται. Οι Δυνάμεις διείδαν το ακατάβλητο των επαναστατών, αν και ο Ιμπραήμ επιχειρούσε από καιρό στην Πελοπόννησο, και αποφάσισαν να τον απομακρύνουν γρηγορότερα.

Η επανάσταση δεν ακολούθησε μία ευθεία γραμμή. Ένα από τα κύρια προβλήματά της ήταν οι σχέσεις μεταξύ των επαναστατημένων. Η διαφορετική κοινωνική, κυρίως, προέλευση των Επαναστατών (Κορδάτος 1946) δημιούργησε αντιπαλότητες, ανταγωνισμούς και οδήγησε, αρκετά νωρίς, στους δύο εμφυλίους πολέμους που έθεσαν σε κίνδυνο την ύπαρξη της ίδιας της Επανάστασης (Βακαλόπουλος 1961). Αρχικά, επικράτησε η φιλελεύθερη εκδοχή της που οδήγησε στη ψήφιση των τριών Συνταγματικών Κειμένων (Επιδαύρου, Άστρους, Τροιζήνας), που διακρίνονταν για την πρωτοτυπία και την πρωτοπορία τους, ακόμα και σε σύγκριση με τα Συντάγματα των χωρών της Δύσης. Η Βουλή ανέστειλε το Σύνταγμα της Τροιζήνας, αυτοκαταργήθηκε και ανέθεσε όλες τις εξουσίες της στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια (Αλιβιζάτος 1981, 2011). Στις 3 Φεβρουαρίου του 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, το Ελληνικό Κράτος κέρδισε την ανεξαρτησία του και τη θέση του στο σύγχρονο κόσμο.

Και, ήδη, πέρασαν 200 χρόνια από τότε. Και ετοιμάζουμε αφιερώματα, επαναλαμβάνουμε τα λόγια των ηρώων, κάνουμε παρελάσεις, βλέπουμε ταινίες, διαβάζουμε αφιερώματα εφημερίδων. Όμως, την Επανάσταση, φοβάμαι, δεν τη μάθαμε. “Καλλιεργούμε με ηδονή την ιστορική ανακρίβεια”, γιατί μας έμαθαν να ζούμε με μύθους.