Η μετ’ εμποδίων εξέταση του ειδικού μαθήματος “Μουσική Αντίληψη και Γνώση”

Του Μ. Τσαμαλίκου

(Β μέρος)

Σε προηγούμενο σημείωμα (εδώ), εξετάσαμε τις εξαγγελίες του υπουργείου Παιδείας για τη διδασκαλία των ειδικών μαθημάτων με έμφαση στο μάθημα της Αρμονίας. Σήμερα, θα επιχειρήσουμε μια προσέγγιση του νέου αντικειμένου “Μουσική Αντίληψη και Γνώση”.

Εισαγωγικές εξετάσεις για τα μουσικά τμήματα

Κατά την σχολική χρονιά 2018 – 2019 εισήχθησαν δύο νέα ειδικά μαθήματα πανελλαδικής εξέτασης. Συγκεκριμένα, για την πρόσβαση στα Τμήματα Μουσικών Σπουδών Ιονίου Πανεπιστημίου και Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και το Τμήμα Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης, τα γνωστά ειδικά μαθήματα Αρμονία και Έλεγχος Ακουστικών Ικανοτήτων αντικαθίστανται από τη Μουσική Αντίληψη και Γνώση και τη Μουσική Εκτέλεση και Ερμηνεία. Το καθένα από αυτά προσμετράται στο βαθμό πρόσβασης κατά 30%, ενώ συνυπολογίζεται η επίδοση των υποψηφίων στη Νεοελληνική Γλώσσα (30%) και ο βαθμός του απολυτηρίου (10%). Εκτός από την Νεοελληνική Γλώσσα, οι υποψήφιοι των παραπάνω τμημάτων δεν χρειάζεται να εξεταστούν σε άλλα μαθήματα κατεύθυνσης. Ο ελάχιστος βαθμός πρόσβασης σε καθένα από τα νέα αντικείμενα είναι 6/20.

Η Μουσική Εκτέλεση και Ερμηνεία εξετάζεται προφορικά από επιτροπές που συγκροτούνται σε εξεταστικά κέντρα σε όλη την χώρα. Οι υποψήφιοι πρέπει να παίξουν ή να τραγουδήσουν δύο αποσπάσματα διάρκειας 2 – 6 λεπτών και μέτριας δυσκολίας, από το ρεπερτόριο της λόγιας ευρωπαϊκής, βυζαντινής, δημοτικής/παραδοσιακής ή σύγχρονης μουσικής.

Η Μουσική Αντίληψη και Γνώση είναι ένα σύνθετο αντικείμενο εξέτασης. Περιλαμβάνει κατα 48% μια παραλλαγή του γνωστού από παλιά Ελέγχου Ακουστικών Ικανοτήτων, ενώ το υπόλοιπο 52% καλύπτει ένα εύρος γνωστικών αντικειμένων: Ιστορία της μουσικής, Θεωρία της μουσικής και μουσική ορολογία, Μουσική τεχνολογία, Βυζαντινή και παραδοσιακή μουσική και συμπληρώνεται από μια μικρή άσκηση Αρμονίας και μια άσκηση Ανάλυσης μουσικού αποσπασματος.

Με μια πρώτη ματιά αντιλαμβάνεται κανείς ότι το νέο σύστημα εξέτασης απευθύνεται κατά κύριο λόγο στους μαθητές των μουσικών σχολείων. Πράγματι, το επίπεδο δυσκολίας της Μουσικής Εκτέλεσης ορίζεται ως αυτό της τελευταίας τάξης του Μουσικού Λυκείου (επίπεδο 6), ενώ όλα τα αντικείμενα της Μουσικής Αντίληψης διδάσκονται στο ωρολόγιο πρόγραμμα των μουσικών σχολείων. Για την προετοιμασία όμως των υποψηφίων υπάρχει ένα πρόβλημα: για κανένα από αυτά τα μαθήματα δεν υπάρχει σχολικό βιβλίο!

Καθορισμός της ύλης

Με εγκύκλιο του 2019, το υπουργείο Παιδείας ορίζει ως ύλη της Μουσικής Αντίληψης τα σχολικά εγχειρίδια της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, χωρίς καμία περαιτέρω διευκρίνιση. Αυτήν την στιγμή, υπάρχουν διαθέσιμα τρία βιβλία μαθητή και τρία τετράδια εργασιών για τις τάξεις του Γυμνασίου και ένα βιβλίο μαθητή για την Α΄ Λυκείου (όλα τους στην γενική παιδεία). Συνολικά τα επτά αυτά βιβλία εξετάζουν έστω και ακροθιγώς όλα τα αντικείμενα της Μουσικής Αντίληψης, εκός από την Αρμονία (και βέβαια όχι όπως διδάσκονται στα μουσικά σχολεία). Πράγματι, στα δύο χρόνια εφαρμογής του νέου συστήματος, τα θέματα των πανελληνίων αντλήθηκαν από εκεί.

Ωστόσο, η επιλογή αυτή δημιουργεί ορισμένα παράδοξα. Πρώτον, τα βιβλία αυτά προφανώς δεν γράφτηκαν με στόχο να χρησιμοποιηθούν σε εισαγωγικές εξετάσεις. Δεύτερον, οι τελειόφοιτοι των μουσικών σχολείων, δηλαδή το σύνολο που κατά κύριο λόγο τροφοδοτεί τα μουσικά τμήματα των ΑΕΙ, δεν έχουν διδαχτεί κανένα από αυτά τα βιβλία, καθώς αυτά διδάσκονται στη γενική παιδεία. Τρίτον, τα τετράδια εργασιών και το βιβλίο της Α΄ Λυκείου δεν τα έχει διδαχτεί (σχεδόν) κανείς: τα τετράδια εργασιών δεν διανέμονται στους μαθητές, ενώ το (επιλεγόμενο) μάθημα της μουσικής έχει αποσυρθεί από το ωρολόγιο πρόγραμμα της Α΄ Λυκείου, καθώς, σύμφωνα με την αρμόδια υφυπουργό, είχε αμελητέα συμμετοχή. Πράγματι το μάθημα δεν διδασκόταν, μάλλον όχι τόσο λόγω απουσίας ενδιαφέροντος από την πλευρά των μαθητών, όσο επειδή απλώς δεν τοποθετούνταν εκπαιδευτικοί μουσικής στα Λύκεια.

Είναι προφανές ότι βιβλία που γράφονται για την Α΄ ή τη Β΄ Γυμνασίου δεν είναι κατάλληλα για χρήση στις εισαγωγικές εξετάσεις. Ανεξάρτητα από αυτό, όμως, τίθεται και ένα θέμα ποιότητας των συγκεκριμένων βιβλίων. Δυστυχώς δεν λείπουν τα λάθη (από τα μουσικά αποσπάσματα ως τις χρονολογίες γέννησης και θανάτου συνθετών!), ενώ μερικές φορές πέφτουν σε αντιφάσεις. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά στο μπουζούκι.

Στο βιβλίο της Α΄ Γυμνασίου διαβάζουμε: Λαουτοειδές, έγχορδο, λαϊκό όργανο με αχλαδόσχημο αντηχείο (σκάφος), διαδεδομένο στην Ελλάδα. Ο ήχος παράγεται από την νύξη (τράβηγμα) των χορδών του, που γίνεται είτε με τα δάχτυλα, είτε με την πένα. Προήλθε από τη γνωστή στην αρχαία Ελλάδα “πανδούρα” ή “τρίχορδο” (σελ. 60). Το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου, παρά την ασάφεια για το “ντουζένι”, αποφεύγει την άστοχη αναφορά στην πανδούρα και διορθώνει το παίξιμο με τα δάχτυλα: Το μπουζούκι ήταν σε χρήση στον ελληνικό χώρο επί αιώνες. Είναι μια παραλλαγή της οικογένειας των ταμπουράδων (“bouzouk”: τουρκική λέξη που σημαίνει σπασμένος). Πιθανότατα όμως η ονομασία του προέρχεται από το “ντουζένι”, τρόπο κουρδίσματος του τουρκικού “σαζ” […]. Παίζεται με πένα”. Τι απαντά λοιπόν υποψήφιος σε ερώτηση για την προέλευση και τον τρόπο παιξίματος του οργάνου;

Πολύ χειρότερα γίνονται τα πράγματα με το βιβλίο της Α΄ Λυκείου. Μετά από τα πρώτα κεφάλαια, που εξετάζουν με κάποια συνέπεια την λόγια ευρωπαϊκή μουσική και διάφορα ρεύματα της σύγχρονης μουσικής, το βιβλίο γίνεται μια συρραφή από ετερόκλητα κείμενα. Το κεφάλαιο για το ίντερνετ είναι απόσπασμα από βιβλίο του 1996, εντελώς απαρχαιωμένο πια (μιλά για την λειτουργία των μόντεμ και του Netscape!). Το κεφάλαιο “Τα ελληνικά μαθηματικά στη μουσική” είναι από δυσνόητο ως ακατάληπτο, ενώ το “Τα ελληνικά μαθηματικά – Μπλουζ και χρυσή τομή” είναι εντελώς αυθαίρετο. Παρεμβάλλεται ένα απόσπασμα από θεατρικό μονόλογο (είναι άραγε κι αυτό στην ύλη;) και ένας πυκνογραμμένος εξασέλιδος πίνακας με ονόματα συνθετών συνθετών και χρονολογίες σύνθεσης έργων εμπνευσμένων από ελληνικά θέματα (περισσότερες από 250 καταχωρήσεις).

Τα τέσσερα βιβλία μουσικής, που συνολικά ξεπερνούν τις 450 σελίδες, προσφέρουν σε γενικές γραμμές εκτεταμένο και πολυσυλλεκτικό υλικό, που μπορεί να λειτουργήσει ως ερέθισμα για παραπέρα αναζήτηση για τους μαθητές της γενικής παιδείας. Ακριβώς αυτός ο χαρακτήρας τους είναι που επιβάλλει τουλάχιστον μια οριοθέτηση της ύλης, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως εγχειρίδια προετοιμασίας για τις πανελλήνιες.

Τα αιτήματα των μαθητών

Στις αρχές Ιανουαρίου, ένα συντονιστικό όργανο των προέδρων δεκαπενταμελών από 45 μουσικά σχολεία της χώρας απευθύνθηκε στο υπουργείο Παιδείας με δυο απλά και λογικά αιτήματα: α) Τον αυστηρό καθορισμό της ύλης, όπως γίνεται με όλα τα πανελλαδικώς εξεταζόμενα μαθήματα και β) την περικοπή της ύλης κατά 25%, κατά προτίμηση με αφαίρεση του βιβλίου της Α΄ Λυκείου, όπως συνέβη και με τα υπόλοιπα μαθήματα λόγω της πανδημίας. Οι μαθητές επισημαίνουν πολύ εύστοχα, ότι εκτός από την μελέτη των 450 σελίδων, για την Μουσική Αντίληψη πρέπει να προετοιμαστούν και για τα ακουστικά, ενώ παράλληλα ετοιμάζουν απαιτητικά προγράμματα για την Μουσική Εκτέλεση. Η μελέτη ειδικά των τελευταίων δύο αντικειμένων μέσω τηλεκπαίδευσης έγινε πολύ δυσκολότερη (αν όχι αδύνατη).

Σε συνέχεια της επιστολής των μαθητών, υπήρξαν παρεμβάσεις στη Βουλή από βουλευτές της κυβέρνησης αλλά και της αντιπολίτευσης. Παρόλα αυτά, κι ενώ βρισκόμαστε ακριβώς τέσσερις μήνες πριν από την διεξαγωγή των εξετάσεων, το υπουργείο Παιδείας δεν έχει προβεί σε ανακοινώσεις.

Επιλογή θεμάτων

Μια ιδιαιτερότητα που παρουσίαζαν πάντοτε οι εξετάσεις για την εισαγωγή στα μουσικά τμήματα ήταν ότι η επιτροπή θεμάτων δεν απαρτίζοταν από εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αλλά από διδάσκοντες της τριτοβάθμιας. Για την Αρμονία και τον Έλεγχο Ακουστικών Δεξιοτήτων, αυτό δεν ήταν περίεργο, δεδομένου ότι τα θέματα δεν σχετίζονταν με κάποια ύλη που είχε διδαχθεί στα σχολεία. Επιπλέον, οι διδάσκοντες των σχετικών αντικειμένων στα ΑΕΙ έχουν εξορισμού εξειδίκευση σε αυτά. Τα πράγματα όμως αλλάζουν με την εισαγωγή του αντικειμένου Μουσική Αντίληψη και Γνώση, καθώς πλέον τα θέματα προκύπτουν από την ύλη των σχολικών βιβλίων.

Η εμπειρία των τελευταίων δυο εξεταστικών περιόδων δείχνει ότι η επιτροπή πανεπιστημιακών καλείται να αντλήσει πρωτότυπα θέματα από τα σχολικά βιβλία, χωρίς όμως να έχει την εμπειρία διδασκαλίας αυτών των βιβλίων, χωρίς να διαβαθμίζει την πληροφορία σε πρωτεύουσα και δευτερεύουσα, ίσως ακόμα να λαμβάνει υπόψη της τη μαθησιακή ικανότητα των (εφήβων) υποψηφίων να επεξεργαστούν την ύλη. Ενδεχομένως να μη γνωρίζει καν ότι ειδικά το βιβλίο της Α΄ Λυκείου δεν το έχει διδαχτεί (σχεδόν) κανείς!

Πώς αλλιώς να ερμηνεύσει κανείς την αστοχία του ερωτήματος Γ2.2 (Ιούλιος 2020), που ζητά από τους υποψήφιους να συγκρίνουν μια παρτιτούρα που τούς δίνεται, με μια άλλη που δεν τούς δίνεται (αλλά υπάρχει στο βιβλίο); Φυσικά, είναι όχι απλώς άσκοπο, αλλά αδύνατο να αποστηθίσει κανείς όλες τις παρτιτούρες των τεσσάρων βιβλίων! Ή την επιλογή θεμάτων από προβληματικά κεφάλαια, που στηρίζονται σε κάποιο αυθαίρετο συμπέρασμα (“Τα ελληνικά μαθηματικά”, σελ. 136 και θέμα Β2.5/Ιούλιος 2020), είτε από κεφάλαια που είναι πρακτικά αδύνατο να διδαχτούν, επειδή είναι εντελώς ακατάληπτα (“Μονόχορδο”, γλωσσάρι, σελ. 148 και θέμα Β2.4/Σεπτέμβριος 2020).

Ακόμα πιο σαφές, γίνεται αυτό με το παράδειγμα του θέματος Β1.2 (Σεπτέμβριος 2020): “Τι αντικατοπτρίζει η χρήση του cantus firmus;”. Κανένα από τα τέσσερα βιβλία δεν εξηγεί τι είναι το cantus firmus. Στη σελίδα 97 του βιβλίου της Α΄ Λυκείου, σε άρθρο του Α. Λογοθέτη με τίτλο “Η λειτουργία της σύνθεσης και οι νέοι”, βρίσκουμε την απάντηση: “Στο Μεσαίωνα ο τρόπος σύνθεσης που εξυψώθηκε σε ένα συγκεκριμένο ύφος, το “cantus firmus”, αντικατοπτρίζει καθαρά τη δομή της θρησκευόμενης εκείνης κοινωνίας”. Η πληροφορία είναι κυριολεκτικά θαμμένη σε ένα ελεύθερο κείμενο που καμία σχέση δεν έχει ούτε με τον Μεσαίωνα, ούτε με την πρακτική του cantus firmus. Με την ίδια λογική, οποιαδήποτε πρόταση του κειμένου θα μπορούσε να γίνει θέμα εξετάσεων, εντελώς αποκομμένο από οποιοδήποτε νοηματικό πλαίσιο.

Ανάλογα προβληματική γίνεται και η διόρθωση των γραπτών, όταν οι οδηγίες προς τους βαθμολογητές παραπέμπουν σε σελίδες των σχολικών βιβλίων, ακόμα κι αν οι απαντήσεις που δίνονται εκεί είναι λάθος. Έτσι προωθείται η πρακτική της αποστήθισης τεσσάρων βιβλίων, που σε καμία περίπτωση δεν γράφτηκαν γι’ αυτόν τον σκοπό. Ενδεικτικό παράδειγμα το θέμα B1.2 (Ιούνιος 2020) για τον Ν. Μάντζαρο: οι οδηγίες της κεντρικής επιτροπής παραπέμπουν στην σελίδα 13 του βιβλίου της Γ΄ Γυμνασίου, που έχει λάθος την χρονολογία θανάτου του συνθέτη!

Συμπερασματικά

Η συγγραφή νέων βιβλίων για τα υπό εξέταση αντικείμενα της Μουσικής Αντίληψης είναι προφανώς δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία. Ωστόσο, υπάρχει δημοσιευμένος σε ΦΕΚ από τον Δεκέμβρη του 2015 ο καθορισμός της ύλης για τα αντίστοιχα μαθήματα των μουσικών σχολείων. Για τα επόμενα χρόνια, θα μπορούσε λοιπόν να αξιοποιηθεί με κάποιον τρόπο αυτός ο καθορισμός.

Σε κάθε περίπτωση όμως είναι απαραίτητο να προβεί άμεσα το υπουργείο Παιδείας σε μια ξεκάθαρη οριοθέτηση της ύλης και -τουλάχιστον για τη φετινή χρονιά- να αφαιρέσει από αυτήν το βιβλίο μουσικής της Α΄ Λυκείου!