Γιατί έσβησε ( ; ) η ελπίδα

Του Χρήστου Τρικαλινού, Ομότιμου καθηγητή Φυσικής ΕΚΠΑ

Ο Χρήστος Τρικαλινός, ομότιμος καθηγητής Φυσικής του ΕΚΠΑ είναι και καλός γνώστης της διεθνούς σκηνής. Πριν από λίγους μήνες (με αφορμή την ανακατάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν) δημοσιεύσαμε στο cretanleft μια πολύ ενδιαφέρουσα σύνοψη της νεώτερης ιστορίας του Αφγανιστάν. Τώρα επιχειρεί να απαντήσει σε ένα από τα πιο πολυσυζητημένα προβλήματα του τέλους του 20ου αιώνα: Γιατί κατέρρευσε η ΕΣΣΔ; Γιατί έσβησε η ελπίδα; Η ανάλυσή του δείχνει ότι γνωρίζει καλά την σοβιετική πραγματικότητα. Το ερωτηματικό που θέτει στον τίτλο αφήνει ανοιχτό το μέλλον σε κάθε εξέλιξη. Λόγω της έκτασης του κειμένου θα το δημοσιεύσουμε σε δύο συνέχειες. Σήμερα το 1ο μέρος.

Τέτοιες μέρες, πριν 104 χρόνια, τον κόσμο όλον συντάρασσε η είδηση της Μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης, μια είδηση που γέμισε ελπίδες τον κόσμο της εργασίας και σκόρπισε το μίσος και τον τρόμο στους εκμεταλλευτές. Σε λίγες όμως μέρες συμπληρώνονται και τα 30 χρόνια από την κατάρρευση του συστήματος που οικοδομήθηκε ως αποτέλεσμα αυτής της επανάστασης και τη διάψευση των προσδοκιών πολλών γενεών ανθρώπων που αγωνίστηκαν πιστεύοντας σε ένα καλύτερο αύριο για τον κόσμο όλο.

Γιατί, όμως, συνέβη αυτό; Ποιοι ήταν οι βασικοί παράγοντες που συνετέλεσαν;  Η εύκολη ερμηνεία είναι, «η υπονόμευση του ιμπεριαλισμού» ή «η προδοσία». Αναμφίβολα, ο ιμπεριαλισμός πολέμησε από την πρώτη στιγμή τη νέα εξουσία, κάτι που ήταν αναμενόμενο, αλλά αλίμονο αν πιστεύαμε, ότι είναι τόσο ισχυρός, που τα κατάφερε, χωρίς ουσιαστικά την παραμικρή αντίσταση. Και φυσικά είναι τραγικό να χαρακτηρίζεις συλλήβδην προδοσία τα πολλά και μερικές φορές τραγικά λάθη των ηγεσιών των τελευταίων δεκαετιών στην ΕΣΣΔ, λάθη που πρέπει να τονίσουμε, ότι πολλές φορές έγιναν με την επίκληση των αρχών του Μαρξισμού – Λενινισμού.

Σκιαγράφηση της πολιτικοοικονομικής ιστορίας της Σοβιετικής Ένωσης

Θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε πολλά μια σκιαγράφηση της πολιτικής και οικονομικής κατάστασης της χώρας, ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες.

Η Σοβιετική Ένωση ιδρύθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της πρώην Ρωσικής Αυ- τοκρατορίας μετά από μεγάλες και αιματηρές μάχες. Η οικονομική και πολιτική κρίση στη διάρκεια του 1ου Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε στην πτώση της μοναρχίας που κρατούσε τα ηνία της χώρας επί πολλούς αιώνες. Ακολούθησε ο εμφύλιος πόλεμος στη διάρκεια του οποίου η προηγούμενη άρχουσα τάξη, η αριστοκρατία των γαιοκτημόνων, εξοντώθηκε, έχασε τα δικαιώματά της και εκδιώχθηκε από τη χώρα, ενώ η νέα πολιτική ηγεσία, το κόμμα των μπολσεβίκων, με ειδικό διάταγμα κατήργησε τον προηγούμενο διαχωρισμό των πολιτών σε κοινωνικές ομάδες με διαφορετικά δικαιώματα και υποχρεώσεις και ανακήρυξε ως κοινωνική του βάση το προλεταριάτο και τη φτωχή αγροτιά. Σύμφωνα με το διάταγμα αυτό και με άλλους νόμους, βασικός στόχος του νέου κράτους ήταν η ισότητα, τόσο πολιτική, όσο και οικονομική, η εξάλειψη της κοινωνικής και εθνικής ανισότητας, η κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, δηλαδή η απαγόρευση όχι μόνο της δουλείας, αλλά και της μισθωτής εργασίας σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, η δημιουργία για τους εργάτες και τους αγρότες, τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα των συνθηκών για κοινωνική ανάδειξη και καταξίωση.

Η ΕΣΣΔ ήταν ένα πολυεθνικό κράτος, αποτελούμενο από 15 δημοκρατίες. Στο σχήμα 1 φαίνεται ο πληθυσμός αυτών, ενώ στο σχήμα 2 (παρακάτω) φαίνονται οι κυριότερες εθνικές ομάδες.

Τα πρώτα χρόνια της νέας εξουσίας έφεραν  στη χώρα καρπούς πρωτόγνωρους για τη πολιτικά και οικονομικά καθυστερημένη Ρωσική Αυτοκρατορία. Επιτεύχθηκε ο εξηλεκτρισμός της χώρας, εξαλείφθηκε ο αναλφαβητισμός, επουλώθηκαν οι πληγές του εμφυλίου και της ξένης επέμβασης. Η παιδεία και η ιατρική περίθαλψη έγιναν δωρεάν για όλους τους πολίτες, διακηρύχθηκε και επιτεύχθηκε η ισότητα όλων των εθνών και των λαών.

Άρχισε να μορφοποιείται και το πολιτικό σύστημα της χώρας με την έγκριση του συντάγματος. Στη διάρκεια της ύπαρξης της ΕΣΣΔ εγκρίθηκαν διάφορα συντάγματα και τροποποιήσεις τους, που σε κάποιο βαθμό άλλαξαν τη μορφή του πολιτικού συστήματος. Αυτό, όμως, είχε δυο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Την πραγματική εξουσία είχε πάντα το ΚΚΣΕ και, κυρίως, το Πολιτικό του Γραφείο και η νομοθετική εξουσία ήταν υπεράνω της εκτελεστικής και της δικαστικής.

Οι μορφές της κρατικής εξουσίας. Η κατίσχυση της εκτελεστικής

Η μορφή της κρατικής εξουσίας στη χώρα καθορίστηκε από τα συντάγματα και ήταν αυτή που φαίνεται στον Πίνακα.

Το σοβιετικό σύστημα θεωρούσε από άποψη αρχών αδιαίρετες την εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία. Η ηγεσία της χώρας είχε την εξουσιοδότηση να εκδίδει νόμους, να καθοδηγεί τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας και να ελέγχει την εφαρμογή των νόμων, στοιχείο που περιεχόταν στα συντάγματα του 1924, του 1936 και του 1977. Η εκτελεστική εξουσία επίσης επενέβαινε στο έργο της δικαστικής και συχνά την υποκαθιστούσε.

Σε όλα τα Σοβιετικά συντάγματα κατοχυρώνονταν τα ανθρώπινα δικαιώματα σύμφωνα με τη Σοβιετική αντίληψη που διέφερε σημαντικά από την κυριαρχούσα στη δύση, όπου η ατομική ιδιοκτησία αποτελεί τη βάση της οικονομίας, ενώ στα σοβιετικά συντάγματα αναγνωρίζουν την ύπαρξη μόνο κρατικής και προσωπικής ιδιοκτησίας και όχι ατομικής. Σύμφωνα με την άποψη των σοβιετικών συνταγματολόγων, η βασική διαφορά του σοβιετικού νομικού συστήματος από το αστικό ήταν το γεγονός ότι το πρώτο είχε οικοδομηθεί πάνω σε σχέσεις μη εκμετάλλευσης και είχε στόχο να προασπίσει τα συμφέροντα των εργαζομένων.

Τα πολιτικά δικαιώματα υποδεέστερα των βασικών οικονομικών δικαιωμάτων

Το σοβιετικό κράτος αποτελούσε την πηγή και τον εγγυητή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τα συμφέροντα του κράτους θεωρούνταν υπέρτερα των δικαιωμάτων του ατόμου. Στην ΕΣΣΔ τα πολιτικά δικαιώματα θεωρούνταν τυπικά και χωρίς νόημα χωρίς την πραγμάτωση των βασικών οικονομικών δικαιωμάτων, τα οποία εγγυάται το κράτος. Έτσι κάθε πολίτης όφειλε, εάν ήταν απαραίτητο, να θυσιάσει τα προσωπικά του δικαιώματα, τις επιθυμίες του, προς όφελος των συλλογικών αναγκών.

Σύμφωνα με το σύνταγμα του 1977, οι πολίτες της ΕΣΣΔ είχαν τα ακόλουθα δικαιώματα, τα οποία, όμως, σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν εις βάρος της κοινωνίας, του κράτους και των δικαιωμάτων των άλλων πολιτών:

• Το δικαίωμα στην εργασία. Αυτό είχε σα βάση την πλήρη εξάλειψη της ανεργίας, την εγγυημένη εργασία και την ελεύθερη επιλογή του επαγγέλματος και της απασχόλησης.
• Το δικαίωμα στην ξεκούραση. Έτσι οριζόταν ότι η εβδομαδιαία απασχόληση δεν μπορούσε να υπερβαίνει τις 41 ώρες. Προβλέπονταν ειδικές ρυθμίσεις για διάφορες κατηγορίες. Υπήρχε πληθώρα οργανωμένων κέντρων ανάπαυσης και ενασχόλησης με αθλητικές και πολιτιστικές δραστηριότητες.
• Το δικαίωμα στην ιατρική περίθαλψη. Όλες οι ιατρικές υπηρεσίες ήταν δωρεάν και υπήρχε διευρυμένο δίκτυο θεραπείας και πρόληψης.
• Το δικαίωμα στη σύνταξη για άνδρες ηλικίας 60 και γυναίκες ηλικίας 55 ετών (για χαμηλότερες ηλικίες σε κάποιες περιπτώσεις), για όσους έχαναν προσωρινά ή μόνιμα την ικανότητα προς εργασία κ.τ.λ.
• Το δικαίωμα στην κατοικία. Επιτυγχάνονταν με την κατασκευή κρατικών κατοικιών που χορηγούνταν δωρεάν στους εργαζόμενους, καθώς και με την ενίσχυση της συνεταιριστικής και προσωπικής οικοδόμησης κατοικίας.
• Το δικαίωμα στη μόρφωση. Αυτό εξασφαλιζόταν με τη δωρεάν παιδεία όλων των επιπέδων, το μεγάλο δίκτυο επαγγελματικών και τεχνικών μέσων σχολών, με την χορήγηση υποτροφιών και στέγης σε όλους τους φοιτητές, τη δωρεάν παροχή βιβλίων κ.ά.
• Το δικαίωμα χρήσης των επιτευγμάτων του πολιτισμού, που διασφαλιζόταν με την προσιτότητα όλων των πολιτιστικών αγαθών, με τα θέατρα, τους κινηματογράφους με πολύ φθηνό εισιτήριο, τις βιβλιοθήκες κ.ά.
• Το δικαίωμα συμμετοχής στη διοίκηση του κράτους μέσα από τα εκλεγόμενα όργανα, τη συμμετοχή στη συζήτηση και ψηφοφορία στα αντίστοιχα όργανα.
• Το δικαίωμα υποβολής προτάσεων σε όλους τους οργανισμούς και ιδρύματα με στόχο τη βελτίωση της δράσης τους.
• Το δικαίωμα συμμετοχής στις κοινωνικές οργανώσεις, σύμφωνα με τους στόχους της κομμουνιστικής οικοδόμησης.
• Το δικαίωμα νομικής προστασίας από τις επιβουλές κατά της τιμής, της αξιοπρέπειας, της ζωής και της υγείας, της προσωπικής ελευθερίας και της περιουσίας.

Το σύνταγμα προέβλεπε, επίσης, την προστασία της οικογένειας με την ίδρυση εκτεταμένου δικτύου παιδικών ιδρυμάτων (βρεφοκομείων, παιδικών σταθμών κ.ά.), και με διάφορες άλλες παροχές (γονικές άδειες, χρηματικά βοηθήματα κ.τ.λ.)

Το 1990, με τροπολογία στο σύνταγμα καθιερώθηκε το πολυκομματικό σύστημα, το οποίο δεν πρόλαβε ουσιαστικά να λειτουργήσει.

Στην πράξη, πολλές από τις διακηρύξεις που αφορούσαν τα προσωπικά δικαιώματα και ελευθερίες δεν υλοποιούνταν. Για παράδειγμα η εκτεταμένη λογοκρισία ιδεολογικού χαρακτήρα, οι διώξεις των αντιφρονούντων, που πολλές φορές επεκτείνονταν και σε αθώους πολίτες, η ανυπαρξία ανεξάρτητων από το κόμμα κοινωνικών οργανώσεων, η ουσιαστική απαγόρευση μετακίνησης των πολιτών προς άλλες χώρες και άλλα δείχνουν ότι πολλές από τις διακηρύξεις για τα θεμελιώδη δικαιώματα των πολιτών ήταν απλά τυπικές.

Είναι σαφές, πως σε αντίθεση με τις δυτικές χώρες το νομικό σύστημα δεν λειτουργούσε ως ανάχωμα για τις αυθαίρετες πράξεις των πολιτών ή του κράτους, αλλά ως μέσο για την επίτευξη των στόχων που έθετε το κράτος, δηλαδή την οικοδόμηση της κομμουνιστικής κοινωνίας. Έτσι, ενώ στον τομέα της νομοθεσίας που αφορούσε τα κοινωνικο-οικονομικά δικαιώματα το σοβιετικό δίκαιο αποτελούσε φωτεινό παράδειγμα, τουλάχιστον μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, στον τομέα της υλοποίησης των πολιτικών και ατομικών ελευθεριών των πολιτών δεν ανταποκρινόταν στα διεθνώς καθιερωμένα πρότυπα.