Κύριλλος και Μεθόδιος: Οι απόστολοι των Σλάβων και η πολιτιστική επανάσταση

Της Ελένης Τσολιά

Η 24η Μαΐου είναι η μέρα που στην Ρωσία γιορτάζεται η μνήμη των αγίων Κύριλλου και Μεθόδιου, των αποστόλων των Σλάβων όπως ονομάστηκαν αργότερα. Είναι η ημέρα σλαβικής γραφής και πολιτισμού. Τη μέρα αυτή τιμούνται οι ιεροκήρυκες, οι οποίοι τον 9ο αιώνα επινόησαν και διέδωσαν ένα καινούργιο αλφάβητο για τη μεταγραφή των σλαβικών τοπικών διαλέκτων.

Οι Σλάβοι, που μέχρι και σήμερα είναι η μεγαλύτερη εθνογλωσσική ομάδα της Ευρώπης, κατοικούν στην κεντρική, ανατολική και νοτιο-ανατολική Ευρώπη. Τον 9ο αιώνα, παρόλο που μιλούσαν σε διαφορετικές τοπικές διαλέκτους, μπορούσαν να συνεννοηθούν μεταξύ τους. Δεν είχαν όμως γραφή, για αυτό ο εκχριστιανισμός τους ήταν δύσκολος, αν όχι αδύνατος, χωρίς γραπτό λόγο και χωρίς τη μετάφραση της Αγίας Γραφής στη γλώσσα τους.

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ’ ανέθεσε στους μοναχούς Κύριλλο και Μεθόδιο ιεραποστολή στους Σλάβους. Τα δύο αδέλφια κατοικούσαν στη Θεσσαλονίκη, που την εποχή εκείνη ήταν πολυεθνική πόλη και  κατοικούνταν από πολλούς Σλάβους. Οι δύο ιεραπόστολοι όχι μόνο γνώριζαν την τοπική σλαβική διάλεκτο, που αργότερα ονομάστηκε Σλαβονική, αλλά είχαν και βαθιές φιλολογικές γνώσεις. Ο Κύριλλος, που το κοσμικό του όνομα ήταν Κωνσταντίνος, δίδασκε φιλοσοφία και είχε το προσωνύμιο φιλόσοφος, γνώριζε ελληνικά, εβραϊκά, αραβικά και σλαβικά. Οι ιεραπόστολοι βασίστηκαν στις φιλολογικές και φιλοσοφικές τους γνώσεις για να μπορέσουν να επινοήσουν φωνηματική καταγραφή από σημεία, τα οποία δεν έχουν από μόνα τους σημασία, αλλά συσχετίζονται με φωνήματα που επίσης δεν έχουν από μόνα τους σημασία, σχηματίζουν όμως λέξεις με σημασία. Αυτό το άλμα στην ανθρώπινη σκέψη έγινε από τους αρχαίους Έλληνες, όταν προσάρμοσαν το φοινικικό αλφάβητο στην ελληνική γλώσσα, προσθέτοντας φωνήεντα. Το άλμα αυτό στην ανθρώπινη νόηση ήταν καθοριστικό για τη μεταγραφή όλων των Ινδοευρωπαϊκών γλωσσών.

Η θεωρητική αυτή βάση ήταν αναγκαία προϋπόθεση για να μπορέσουν να μεταγράψουν από τον προφορικό λόγο στη γραπτή γλώσσα φωνήματα που δεν υπήρχαν στην ελληνική γλώσσα, επινοώντας καινούργια γράμματα, τα οποία ήταν βασισμένα στην ελληνική γραφή.

Η πρώτη ιεραποστολή έγινε στη Μοραβία, στη σημερινή Τσεχία. Τα αδέρφια Κύριλλος και Μεθόδιος απέκτησαν μαθητές, μεταξύ των οποίων ήταν και πολλοί Σλάβοι, οι οποίοι τους βοηθούσαν στη μετάφραση των ιερών γραφών.

Η σλαβονική γλώσσα, στην οποία μεταφράστηκαν οι Αγίες Γραφές, που ήταν η τοπική σλαβική διάλεκτος της Θεσσαλονίκης και αργότερα ονομάστηκε παλαιά εκκλησιαστική σλαβονική, ήταν η πρώτη γραπτή γλώσσα στην ιστορία του πολιτισμού των Σλάβων, η πρώτη λογοτεχνική γλώσσα για όλους τους Σλάβους.

Πέραν από τη δημιουργία του αλφαβήτου, η ίδια η ιδέα να μεταφραστούν οι Αγίες Γραφές ήταν μια ιδέα ριζοσπαστική. Ήταν πολιτιστική και γλωσσολογική επανάσταση, αφού μέχρι τότε επικρατούσε η θεωρία της «τριγλωσσίας», σύμφωνα με την οποία μόνο τρεις γλώσσες θεωρούνταν ιερές: Η εβραϊκή, η ελληνική και η λατινική. Επομένως, μόνο σε αυτές μπορούσε να τελείται η θεία λειτουργία. Η μετάφραση των ιερών γραφών σε μια «βαρβαρική» διάλεκτο συνιστούσε επανάσταση για τις αντιλήψεις της εποχής. Ήταν όμως και γλωσσολογική επανάσταση γιατί στην πορεία της μετάφρασης και στην μετέπειτα εξέλιξη του γραπτού λόγου γινόταν αντιληπτό ότι η γλώσσα, η οποιαδήποτε γλώσσα, μπορούσε να εμπλουτιστεί με καινούργιες λέξεις και καινούργιες έννοιες. Οι δάνειες λέξεις ήταν αναγκαίες για να αποδώσουν τα μηνύματα της καινούργιας θρησκείας, να ονομάσουν τα καινούργια αντικείμενα που είχαν σχέση με τις τελετές, αλλά και τη διοικητική δομή της νεοσύστατης εκκλησίας. Αργότερα, μεταφράστηκαν και κείμενα με νομικό περιεχόμενο για τη ρύθμιση των κρατικών δομών. Από τον 10ο αιώνα έγιναν πάμπολλες μεταφράσεις εκκλησιαστικών βιβλίων από τα ελληνικά στα ρωσικά.

Ένα μεγάλο μέρος των Σλάβων, ανάμεσα τους και οι Ρώσοι, που είναι οι πιο πολυάριθμοι, απέκτησαν αλφάβητο και ασπάστηκαν τον ορθόδοξο Χριστιανισμό. Αυτό ήταν κάτι που καθόρισε το μέλλον της Ρωσίας για πολλούς αιώνες. Έκτοτε, η αχανής αυτή χώρα που επεκτεινόταν όλο και περισσότερο στράφηκε   προς το Βυζάντιο, καλλιεργώντας και διαδίδοντας την ελληνική πνευματική παράδοση.

Τα δύο αδέλφια από τη Θεσσαλονίκη, ίσως θα έπρεπε να ονομάζονται Μέγας Κύριλλος και Μέγας Μεθόδιος γιατί με μόνο όπλο το μεγαλοφυές δημιούργημά τους, το αλφάβητο, συνέβαλαν καθοριστικά όχι μόνο στη  διάδοση του χριστιανισμού, αλλά και στη δημιουργία και οργάνωση των κρατικών δομών στο μετέπειτα ρωσικό κράτος. Συντελέστηκε η μετάβαση από τον προφορικό πολιτισμό στον γραπτό. Η γραφή άλλαξε την ουσία του πολιτισμού των Ρώσων. Η γραφή ήταν το πρώτο σκαλί που οδήγησε σε ένα λαμπρό πολιτισμό, που ανταπέδωσε δίνοντας στον παγκόσμιο πολιτισμό απαράμιλλη λογοτεχνία και πρωτοπόρα επιστήμη.

Οι απόστολοι των Σλάβων με το έργο τους μετέτρεψαν τους εχθρούς σε φίλους και απέδειξαν έμπρακτα τη δύναμη του ίδιου του πολιτισμού, που κατόρθωσε να εξομαλύνει διαφορές που δεν λύνονταν ούτε με τις πιο αιματηρές συγκρούσεις.