Μερικές σκέψεις γύρω από τον νεοφιλελευθερισμό

Γράφει η Ελέγκω Μανουσάκη

Στην πολιτική αντιπαράθεση, συχνά ο ΣΥΡΙΖΑ λέει ο Μητσοτάκης και όχι η κυβέρνηση ή η ΝΔ, ότι εφαρμόζει το ένα ή άλλο θέμα πολιτικής π.χ. το προσφυγικό, τα οικονομικά, η πώληση δημοσίων οργανισμών (ΔΕΗ), τα θέματα παιδείας, υγείας κτλ.

Η γνώμη μου είναι ότι δεν είναι θέμα προσωπικό αλλά πολιτικής και ότι η κυβέρνηση ακολουθεί κατά γράμμα μια νεοφιλελεύθερη πολιτική (ΝΦ) με έντονα ακραία στοιχεία. Αν έχω δίκιο τότε δεν είναι θέμα διόρθωσης που συχνά αναφέρεται στα επιχειρήματα της αντιπολίτευσης που προτείνει αλλά δεν εισακούεται. Αναρωτιέμαι, διορθώνεται αυτή η πολιτική ή υπερασπίζεσαι μια τελείως διαφορετική σε όλα τα επίπεδα;

Το ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς (ΙΝΠ) οργανώνει κάθε χρόνο μια μεγάλη διάλεξη στη μνήμη του Ν. Πουλαντζά. Το 2015, είχε καλέσει την Γουέντι Μπράουν, καθηγήτρια Πολιτικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλευ, να μιλήσει, με θέμα: Ο νεοφιλελευθερισμός ενάντια στη δημοκρατία. Δέκα θέσεις. Παρουσιάζει, δε, ένα διορατικό πλαίσιο για την κατανόηση της σχέσης μεταξύ δημοκρατίας και καπιταλισμού.

Ακούγοντας προσεκτικά την ομιλία της, προσπαθώντας να κατανοήσω τι ακριβώς συμβαίνει, στοιχειολόγησα μερικά από τα επιχειρήματά της, όπως και της Αθηνάς Αθανασίου (καθηγήτρια κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Πάντειο πανεπιστήμιο), που την παρουσίασε στο κοινό.

Η Μπράουν αποδομεί μια δήθεν ορθολογικότητα που παρουσιάζει ο ΝΦ. Για παράδειγμα, κάνει κριτική  με τον τρόπο που οριοθετεί το τι είναι Ευρώπη και τι δημοκρατία.

Σύμφωνα με τον ΝΦ, στον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο και χωρίς σύνορα κόσμο, όπου χρήμα, εταιρίες  κολυμπούν ελεύθερα σαν το ψάρι στο νερό, τα κράτη φτιάχνουν αδιαπέραστα σύνορα προσπαθώντας να επιβάλουν μια κυριαρχία που δεν υφίσταται πια και η περίφραξη, η αστυνόμευση, δημιουργεί μια εθνικιστική φαντασίωση «του περίκλειστου εμείς», μας λέγει η Α. Αθανασίου, που δεν υπάρχει παρά μόνο στην φαντασία τους, μια και το παγκόσμιο κεφάλαιο πετά πάνω από τα σύνορα. Όμως, τα σύνορα αυτά υπερασπίζονται ένα φόβο που πρέπει να υπερίπταται «για τον άλλο» που δεν έχει το χρώμα του δέρματός μας, έχει άλλες συνήθειες και ίσως να ακολουθεί άλλους πολιτισμούς.

Άλλο ένα βασικό στοιχείο του ΝΦ είναι ο αποδεκατισμός των δημόσιων υπηρεσιών και χώρων, η κοινωνικο-δαρβινική ερμηνεία των ανισοτήτων σαν να είναι φυσικές, ο ατομισμός και ανταγωνισμός να είναι βασικά στοιχεία της οργάνωσης της κοινωνίας. Στο σύστημα αυτό, μετατρέπεται η καθεμιά και ο καθένας σε ένα ατομικό ιδιοτελές και αναλώσιμο ανθρώπινο κεφάλαιο.

Αποτέλεσμα ότι ο ΝΦ είναι απένατι στην δημοκρατία. Οι Ιδεολογικοί αναλυτές του ΝΦ έχουν στραφεί στο να απαντήσουν στο ερώτημα αν είναι άμεσο εργαλείο του κεφαλαίου ή μέρος της σύνθετης δομικής αναπαραγωγής του.

Ο νεοφιλελευθερισμός έχει σαφή στόχο την σοσιαλδημοκρατία, κυρίως στο κοινωνικό συμβόλαιο που είχε συμφωνηθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Από το 1960, το κεφάλαιο ξεκινά μια επίθεση ενάντια στον δημοκρατικοποιημένο καπιταλισμό, που αφορά κυρίως τα εργασιακά και το κοινωνικό κράτος.

Ο χωρισμός της δημοκρατίας από τον καπιταλισμό, μέσω του χωρισμού της οικονομίας από την δημοκρατία. Η δικαιοσύνη της αγοράς αντικαθιστά την κοινωνική δικαιοσύνη όσο ο καπιταλισμός αποσπάται από τις δημοκρατικές και κοινωνικές διεκδικήσεις.

Η πρώτη θέση λοιπόν: Το κεφάλαιο κινητοποιεί ή εκβιάζει το κράτος για να κατεδαφίσει τον δημοκρατικοποιημένο καπιταλισμό;

Στη δεύτερή της θέση επιμένει ότι ο ΝΦ αναιρεί τη δημοκρατία μέσω της οικονομικοποίησης.

Η διαφορά εδώ είναι ότι δεν αρκεί μόνο η ιδιωτικοποίηση των δραστηριοτήτων, ακόμα και της πολιτικής ζωής αλλά καταστρέφει παραπέρα στοιχεία της δημοκρατίας, την ισότητα, την ελευθερία και την ιδιότητα του πολίτη, καθώς μετατοπίζει οτιδήποτε πολιτικό στην οικονομική σφαίρα και κυριαρχία. Η δημοκρατία, από λαϊκή κυριαρχία, που σημαίνει πολιτική ισότητα και δικαιώματα της εκπροσώπησης των πολιτών, μεταβάλλεται στην νέα προσέγγιση της ατομικής ευθύνης, με αποτέλεσμα ότι το άτομο έχει την πλήρη ευθύνη στην φροντίδα στην υγεία, στο πώς θα αντιμετωπίσει την ακρίβεια, τα επαγγελματικά του δικαιώματα,  κι είναι υποβαθμισμένο και υποταγμένο στην συμπεριφορά της αγοράς. Η ισότητα και η ελευθερία αφορούν μόνο τον ανταγωνισμό, η ιδιότητα του πολίτη υποβαθμίζεται και τα δικαιώματα που θεωρεί ότι έχει, σε ένα κράτος δικαίου λοιδορούνται με τον υποβαθμισμένο όρο του λαϊκισμού.

Συνέπεια αυτών είναι και οι επόμενες θέσεις της Μπράουν:

Η ελευθερία αντικαθιστά την ισότητα, η οποία είναι η αρχή της δημοκρατίας.

Ο ΝΦ επιτίθεται στη αξία της γενικής βούλησης, ορίζοντας ότι οι αγορές είναι ανώτερες της βούλησης  στα επίπεδα της οργάνωσης της συλλογικής ζωής.

H επόμενη θέση της είναι ότι:

Ο ΝΦ υποτιμά την ιδιότητα του πολίτη. Αξίζει να σταθούμε σε αυτή την θέση βάσει όλων των παραπάνω, η δημοκρατική ιδιότητα του πολίτη απαξιώνεται με διάφορους τρόπους. Ο καταναλωτισμός και το κλίμα των επενδύσεων αποθαρρύνει την ενεργό συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Η αντίθετη άποψη και κριτική θεωρείται ότι  υποκινείται από αντίθετες πολιτικές ιδεολογίες. Η κοινωνία ελέγχεται με αποκαλυπτικό τρόπο εκφράσεων και ορολογιών, όπου οι «πολίτες» μετατρέπονται σε «εκλογικό σώμα», στοχοποιούνται συνεχώς με τις περίφημες δημοσκοπήσεις, χειραγωγούνται, πείθονται, καθησυχάζονται. Η βιοπολιτική κυβερνο-λογική υπονομεύει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Αποτέλεσμα στην κοινωνία είναι για παράδειγμα η ιδιωτικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπου η εκπαίδευση μετατρέπεται από ένα δημόσιο αγαθό για την μόρφωση των πολιτών σε μια ιδιωτική επένδυση, όπου όλες οι διαδικασίες & προγράμματα σπουδών, διδακτικό προσωπικό, εξετάσεις κτλ. αποτελούν μέρος του προϋπολογισμού και της «επένδυσης».

Η ακραία υλική ανισότητα που δημιουργεί ο ΝΦ είναι τοξική για την δημοκρατία και παράγει ολιγαρχία. Αυτή είναι μια παλιά αρχή από την εποχή του Ρουσσώ. ΟΙ ελεύθερες αγορές δημιουργούν συσσώρευση κεφαλαίου, συνήθως μεγαλύτερη από την οικονομική ανάπτυξη. Στα πλαίσια του ΝΦ, αυτή δεν κατανέμεται κοινωνικά ισότιμα, με αποτέλεσμα  να γίνεται μεγάλη συσσώρευση κεφαλαίου και συγκέντρωση πλούτου σε λίγα χέρια. Όπως λέγεται, σε παγκόσμια κλίμακα το 1% κρατά στα χέρια του το 99% του πλούτου. Αποτέλεσμα αυτής της οικονομικής κατάστασης είναι η φτωχοποίηση για πολλούς και δημοσιονομικές κρίσεις. Αυτή η κατάσταση μπορεί να είναι αρνητική για τον καπιταλισμό αλλά κάκιστη για την δημοκρατία. Η ισοτιμία των ευκαιριών εξαφανίζεται, η κοινωνική κινητικότητα εμποδίζεται και η ταξική θέση στην ουσία κληρονομείται. Καθορίζει τα μέσα ενημέρωσης, μπορεί να ελέγχει νομοθετικές και εκλογικές διαδικασίες ( π.χ. στις ΗΠΑ), τις προοπτικές στα πλαίσια της κοινωνίας. Με αυτό τον τρόπο, η ολιγαρχία αντικαθιστά την δημοκρατία.

Η 7η θέση της Μπράουν είναι ότι ο ΝΦ παράγει πλουτοκρατία. Κατά την Μπράουν, άλλο ολιγαρχία άλλο πλουτοκρατία. Η πλουτοκρατία αποτελείται από πλούσιους, μια ομάδα που μπορεί να δώσει εντολές για πολιτικές αποφάσεις, ενώ δεν βρίσκεται απαραίτητα σε μια θέση για να ασκεί διοικητικά καθήκοντα ή δεν κατέχει απαραίτητα πολιτική εξουσία αλλά μπορεί να ελέγχει ελέγχει τα ΜΜΕ, κάποιο νομοθετικό έργο, ακόμα και να επηρεάζει τις εκλογές χρηματοδοτώντας συγκεκριμένους υποψηφίους.

Η επόμενη θέση εκφράζει την άποψη ότι η δημοκρατία υποτιμάται από τις χρηματοπιστωτικές αγορές και τις τράπεζες. Μια κατάσταση που στην Ελλάδα την έχουμε νιώσει στο πετσί μας όλα τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, όταν η εξυπηρέτηση του χρέους υπερτερεί κάθε εθνικής πολιτικής. Στο κεφάλαιο αυτό, ο Βαρουφάκης έχει γράψει την εμπειρία του για το πώς η δημοκρατία στην χώρα μας τραυματίστηκε από την χρηματοπιστωτική πολιτική και οικονομία.

Η επόμενη θέση είναι συνέχεια της προηγούμενης: Οι αντιδημοκρατικές πολιτικές εξουσίας με το να υπηρετούν την χρηματοπιστωτική οικονομία ανατρέπουν την λαϊκή κυριαρχία.

Τέλος, ο ΝΦ απαιτεί αυταρχική και τεχνοκρατική εξουσία.

Στην κεντρική εσωτερική πολιτική, όλες οι αποφάσεις και τα μέτρα της κυβέρνησης εξηγούνται με τις πολιτικές του ΝΦ.

Η επίθεση στη δημοκρατία και τα δικαιώματα, ο βίαιος ρόλος της αστυνομίας, τα μέτρα για την υγεία, για την εκπαίδευση, οι οικονομικές πολιτικές, το κυνήγι των δικαστικών που ερευνούν εγκλήματα πολιτικών, το κυνήγι των δημοσιογράφων που καλύπτουν οικονομικά εγκλήματα, σχόλια για την φυσιολογική κατάσταση των φτωχών και τόσα άλλα αποτελούν πιστή εφαρμογή του ΝΦ υποδείγματος. Οι επαναπροωθήσεις προσφύγων στο Αιγαία, με αποτέλεσμα πολλοί να έχουν πνιγεί και η κυβέρνηση να ερευνάται από Ευρωπαϊκούς οργανισμούς ανάμεσα σε αυτούς από την περίφημη OLAF, ανήκει στα ακροδεξιά στοιχεία που ανέφερα στην αρχή του σημειώματός μου.

Στο κλείσιμο της ομιλίας της, η Μπράουν αναφέρεται στον ΣΥΡΙΖΑ, το Σιν Φέιν, τους Ποδέμος, τον Μπέρνυ Σάντερς και Τζέρεμυ Κόρμπυν – θυμίζω ότι η ομιλία της είναι το 2015, που ο ξεσηκωμός ενάντια στην πλουτοκρατία, την εξουσία των τραπεζών, την κατάρρευση του κοινωνικού κράτους, με την πολυμορφία των πολιτικών κινημάτων, χαρακτηρίζεται σαν εξέγερσή της εναντίον του ΝΦ.

Εφτά χρόνια μετά, τι έχει μείνει ζωντανό από τους αγώνες εκείνης της περιόδου;